257
biĢmiĢ yumurta, 100 q xama, 100 q mayonez, bir dəstə Ģüyüd və reyhan, zövqünüzə görə duz
götürün. Lobyanı qını ilə birlikdə iriliyi 3-4 sm olan hissələrə doğrayıb, pomidor və xiyarı dairə və
yaxud yarım dairə Ģəkildə doğrayın. Kahının yarpaqlarının yarısını xırda hissələrə doğrayın.
Hazırladığınız tərəvəzi bir-biri ilə qarıĢdırıb, üzərinə duz səpin. DogranmıĢ yumurta, xama,
mayonez əlavə edib üzərinə Ģüyüd və reyhan səpəndən sonra süfrəyə verin.
Ətirli assorti. 1 ədəd kahı, 1 ədəd çox da böyük olmayan qırmızı soğan, alma, portağal, 100
q qatıq, 1 xörək qaĢığı bitki yağı, Ģüyüd, duz, zövqünüzə görə qırmızı istiot götürün. Kahı yarpağını
ehtiyatla yuyub, yarıya bölüb bir hissəsini salat qabına qoyun. Soğanı təmizləyib xırda hissələrə
salın, sonra almanı, portağalı doğrayıb yaxĢıca qarıĢdırın. Üzərini qatıq, bitki yağı, bibər, duz və
göyərti ilə bəzəyib süfrəyə verin.
Xama qarışdırılmış salatın hazırlanması. 2 ədəd 500-600 q çəkisi olan kahı baĢcığı, 2 ədəd
biĢmiĢ yumurta, limon Ģirəsi, sirkə, Ģüyüd, göy soğan, Ģəkər və zövqünüzə görə duz götürün. Sonra
komponentləri bir-birilə qarıĢdırıb üzərinə 100-150 q xama əlavə edin və salat qablarına doldurub
süfrəyə verin.
Məşhur qarışıq salatın hazırlanması. Kahının yarpaqlarını dərib yuduqdan sonra üzərinə
doğranmıĢ xiyar, pomidor, soğan, bibər, Ģüyüd əlavə edin. Sonra üzərinə limon Ģirəsi, azca sirkə
turĢusu əlavə edib bitki yağı, Ģəkər tozu və duz səpib qarıĢdırıb süfrəyə verin.
Kahıdan tez-tez istifadə edilən yaşıl salatın hazırlanması. Ġri yarpaqlı kahı baĢı, 2 xörək
qaĢığı bitki yağı, limon Ģirəsi, sirkə, Ģəkər tozu, bibər və zövqünüzə görə duz götürün. Sonra kahı
yarpaqlarını yuyub 3-4 hissəyə doğrayıb, üzərinə bitki yağı, limon Ģirəsi, bibər, duz əlavə edib
qarıĢdırın. Kəskin tama malik salatları sevən adamların istəyinə uyğun olaraq 2 xörək qaĢığı sirkə
turĢusunun tərkibinə 4-5 xörək qaĢığı bitki yağı və yarım çay qaĢığı sirkə, Ģəkər tozu, bibər və
zövqünüzə görə duz əlavə edin. Üzərinə xırda doğranmıĢ Ģüyüd, cəfəri, səpib 20-30 dəqiqə
soyuducuda saxladıqdan sonra salat qablarına doldurub süfrəyə verin.
Bayramlarda, təntənəli yığıncaqlarda istifadə olunan şirin salatın hazırlanması. Ehtiyatla
kahı yarpaqlarını yuyub, azca qurudub iri yarpaqları 3-4 hissəyə bölüb qarıĢdırın və üzərinə bal,
xırda hissələrə salınmıĢ qoz ləpəsi əlavə edib 30-50 dəqiqə soyuducuda saxlayın. Sonra
soyuducudan çıxarıb meyvə və sərinləĢdirici spirtsiz içkilərlə birlikdə süfrəyə verin.
Faydalı məsləhət. Kahının yarpaqlarının Ģirə və qidalılıq keyfiyyətini uzun müddət
itirmədən saxlanması üçün onu bıçaqla kəsməyin. Əlinizlə xırda hissələrə bölüb saxlayın.
Kahının əkilib-becərilmə tarixinə qısa nəzər. Kahının mədəni halda becərilməsi çox qədim
dövrlərə gedib çıxır. K.Lindqvist (1960) və L.Keimer (1924) Misir sərdabələrini tədqiq edən zaman
qəbir daĢlarına yazılmıĢ kahının adına rast gəlmiĢdilər. L.Keimer məlumat verir ki, həmin kahı
bitkisi silindrvari formada olmuĢdur. K.Lindqvistin məlumatına görə uzun, nazik yarpaqlarının
kənarları iti formalı olan bitki müaĢir Ģəraitdə becərilən romena kahısına oxĢayırmıĢ.
L.scariola kahısı insanlara bizim eradan əvvəl 665 il bundan əvvəl məlum olmuĢdur. Qədim
yunan tarixçisi Herodot yazırdı ki, bizim eradan 550 il bundan əvvəl kahı fars çarlarından olan
Kambezanın hakimiyyəti dövründə onun sarayında ən əziz tutulan tərəvəzlərdən biri hesab edilirdi.
Kahının Avropaya nə vaxt gətirilməsi elmə məlum deyildir. Yunanlar əkilən kahını qədim Misir
dövlətlərindən gətirmiĢdilər. Yunanıstanda kahı tərəvəz və dərman bitkisi kimi əkilib-becərilmiĢdir.
Hippokrat, Aristotel, Teofrast, Dioskorid öz əsərlərində kahı haqqında qiymətli məlumatlar verirlər.
Qədim dövrlərdə kahının gövdəsindən qida və müalicə məqsədləri üçün istifadə edilirdi. O dövrün
məĢhur alim və həkimi hesab edilən Difıl bizim eranın IV əsrlərində kahı gövdəsinin yarpaqlarına
nisbətən daha keyfiyyətli qida məhsulu olduğunu qeyd edirdi. Bizim eranın VI-V əsrlərində
yazılmıĢ «Epixarma» komediyasında qadınların kahı gövdəsini təmizləmələri səhnəsi təsvir
edilmiĢdir. Buna baxmayaraq G.Hegri (1929) qeyd edir ki, qədim yunanların tezyetiĢən kahıdan və
yaxud onun L.serriola, L.viroza və yaxud baĢqa cinsə aid tərəvəz növündən istifadə etməsi alimə
məlum olmamıĢdır. A.N.Bermer (1960) qeyd edir ki, doğrudan da qədim Roma və Misir əhalisi baĢ
kahıdan istifadə etmiĢdilər. Alim hazırda əkilib-becərilən baĢ kahıdan yox, baĢqa növündən istifadə
olunması haqqında məlumat verir.
Qədim dövrlərdə Romada kahıdan baĢqa digər tərəvəz növlərindən istifadə edilirdi.
Ġtalyanlar kahıdan çərəz, Domisian dövründə isə kahıdan iĢtahartırıcı vasitə kimi istifadə edilirdi.
258
Avqustun imperatorluğu dövründə kahıdan yalnız təkcə təzə halda yox, onu balla qarıĢdırır,
Ģorabasını, yaĢıl lobya kimi konservini hazırlayırdılar. Ġspaniyada yaĢayan ərəblər (VIII-IX əsrlər)
baĢ kahıdan istifadə edirmiĢlər.
Mərkəzi Avropa ölkələrində Böyük Karlın dövründə (768-814) salatından istifadə etməyə
baĢlamıĢdılar. Çarın oğlu Lüdovikin (814-840) iri feodal təsərrüfatlarında geniĢ kahı sahələri
mövcud olmuĢdur.
«Physica» kitabınm müəllifı qeyd edir ki, qadın monastrının baĢçısı Hildeqard (Hildegard,
1098-1179), monastırın həyətyanı sahəsində kahının «wilden ladeche» və mədəni forması olan -
L.domestica becərirdi. Ədəbiyyat məlumatlarında göstərilir ki, orta əsrdə kahının növ və sortları
Avropanın bir sıra ölkələrində geniĢ əkilib-becərilirdi. Ġngiltərəyə kahı I Karlın bağbanı tərəfindən
(XIV əsrdə) gətirilib əkilmiĢdir, baĢqa bir mənbədə qeyd edilir ki, kahı Ġngiltərəyə 15-20-ci illərdə
Niderlanddan gətirilmiĢdir. Ġ.Gerarda görə (1957) o dövrlərdə Ġngiltərədə kahının 8 sortu becərilirdi.
1835-ci ildə Almaniyada kahı bitkisinin qulançar sortunun becərilməsi haqqında məlumat
verilir. Kahının bu sortunun gövdəsi ətli olduğu üçün buna «qulançar kahısı» adı verilmiĢdir.
Almaniyada yarpaq formalı kahı 1875-ci ildə əkilmiĢ və hazırkı dövrə kimi geniĢ əkin sahələri
mövcuddur.
Kahı tərəvəz bitkisi kimi tezliklə Avropa və Amerika ölkələrinə yayılmağa baĢladı.
Sturtevantsın (1919) məlumatlarına görə 1612-ci ildə Fransada kahının 6, 1690-cı ildə 12,
1828-ci ildə 40, 1883-cü ildə isə 113 sortu məlum idi. Ġngiltərədə kahının 1597-ci ildə 6 sortu,
1765-ci ildə 18 sortu, Amerikada 1806-cı ildə 16 sortu, 1885-ci ildə 87 sortu, Hollandiyada isə
1720-ci ildə 47 kahı sortu əkilib-becərilirdi. Bu dövrlərdə ġərqi Asiya ölkələrində isə «qulançar
kahısı‖ geniĢ əkilirdi. Dekandol (1885) qeyd edir ki, çinlilər kahıdan 600-900-cu illərdə istifadə
etməyə baĢlamıĢlar. Yapon mənbələrində göstərilir ki, çinlilər kahı Ģitillərini ilk əvvəllər Ġran və
Qərbi Asiya ölkəılərindən alırmıĢ. Yaponlar kahıdan birinci dəfə X əsrdə istifadə etmiĢlər. BaĢarılı
kahıdan isə yaponlar 1863-cü ildə istifadə ctməyə baĢlamıĢlar. Yaponlar kahını ən çox xörəklərin
bəzədilməsində iĢlədirmiĢlər. ABġ-da isə ən çox yumĢaq kahı sortundan istifadə edilirdi. Slavyan
xalqı isə kahıdan xaçpərəstliyi qəbul edən günlərdən bəri istifadə etməyə baĢlamıĢlar. Qərb ölkələri
ilə əlaqəsi nəticəsində kahı bitkisi yavaĢ-yavaĢ Rusiya ərazilərində görünməyə baĢlamıĢdır.
Q.V.Kovaleksi (1938) qeyd edir ki, kahı ilk dəfə Rusiyaya Qərb ölkələrindən gətirilmiĢdir. Rus
tarixçiləri yazırlar ki, I Pyotr kahının sirkə turĢusu ilə ləzzətlə yeyirmiĢ. 1900-1908-ci illərdə
Rusiyada bostançılığın inkiĢafı materiallarında göstərilir ki, əkilən tərəvəz bitkiləri içərisində kahı
xüsusi yer tuturmuĢ.
Hazırda Rusiyada 100-dən artıq kahı sortu əldə edilmiĢ və müxtəlif rayonlarda əkin sahələri
təĢkil edilmiĢdir.
Kahının xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti. Kahı Orta Aralıq dənizi ölkələrinin ən qədim
bitkilərindən hesab edilir. Kahı dünyanın bir çox ölkələrində geniĢ becərilir və dünya xalqlarının
sevimli tərəvəz bitkisinə çevrilmiĢdir.
Əkin kahısından müxtəlif növ xörəklərin hazırlanmasında, yaĢıl hissəsindən isə keyflyyətli
yem kimi ən çox cavan quĢların yemləndirilməsində istifadə edilir. Bitkinin gövdəsindən isə lateks
(laktukariy) hazırlanır ki, bundan da tibdə, o cümlədən homeopatiyanın müalicəsində geniĢ istifadə
olunur. Toxumundan keyfiyyətli yağ istehsal edilir.
Yüksək qida keyfiyyətinə, Ģaxtaya davamlılığına, tez yetiĢkənliyinə, məhsuldarlığına görə
kahı demək olar ki, dünyanın hər yerində əkilib-becərilir. ġimal rayonlarında kahı açıq sahələrdə və
istixanalarda becərildiyi halda, cənubun subtropik zonalarında ilin bütün fəsillərində açıq tarla
Ģəraitində berərilir.
Uzun müddət sağalmayan yaraların, irinli kəsiklərin və çibanların müalicəsində. Bunun
üçün kahı çiçəyinin yağından istifadə etmək məsləhət görürlür.
Çiçək yağının hazırlanması. 1 litr həcmində olan bankanı sabahgülü çiçəkləri ilə doldurub
üzərinə təmizlənmiĢ günəbaxan və yaxud zeytun yağı əlavə edib isti və iĢıqlı yerdə (məsələn,
pəncərə qabağına) qoyub bir həftə saxlayın. Sonra iĢıqlı yerdən götürüb 1 həftə daimi çalxalamaq
Ģərti ilə qaranlıq yerdə saxlayın. Yağı tənzifdən və yaxud pambıqdan hazırlanmıĢ tampona
çökdürüb xəstə nahiyənin üzərinə qoyub sarğı və yaxud plastırla bərkidin. Əməliyyatı hər gün
Dostları ilə paylaş: |