107
Osteoxondroz zamanı. 6 xörək qaĢığı yabanı meĢə moruğunun giləmeyvəsini 1 litr qaynar
suya töküb termosda dəmləyin. Aldığınız ekstraktdan gündə 5-6 dəfə stəkanın 1/2 hissəsi qədər
qəbul edin.
Bronxial astma, infeksiya mənşəli bronxitdə, qanlı babasildə və ekzenıa zamanı. 4 xörək
qaĢığı doğranmıĢ kökünu 2,5 stəkan qaynadılmıĢ suya töküb isti yerdə 15-20 dəqiqə dəmləyib və
süzün. Gündə 5-6 dəfə stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin.
Moruqdan dadlı yay və qıĢ qida məmulatlarının hazırlanması.
Müxtəlif xörəklərin hazırlanmasında yetiĢmiĢ və yaxud yetiĢməyə az qalmıĢ moruq
meyvəsindən istifadə edilir. Tam yetiĢmiĢ və vaxtı keçmiĢ meyvə həddindən artıq yumĢaq, acımtıl
dada malik olduğundan ondan istifadə edilmir.
Moruqdan «gümrahlıq» jelesinin hazırlanması. 300 q moruq, 15 q jelatin, 1,5 stəkan su, 1
stəkan Ģəkər tozu götürün. Moruğun Ģirəsini çıxarıb iki qat tənzifdən süzərək soyuducuda soyudun.
Jelatini stəkanın yarısına qədər doldurulmuĢ isti su ilə qarıĢdırıb üzərinə Ģəkər və 1 stəkan su
əlavə edib odun üzərinə qoyun. QatıĢıq qaynamağa baĢlayanda üzərinə moruq Ģirəsi əlavə edib
taxta qaĢıqla qarıĢdırıb odun üzərindən götürüb xüsusi formaya saldıqdan sonra soyuducuya qoyun.
Moruqdan «Sibir» içkisinin hazırlanması. 1 litr su, 250 q çiçək balı, 1 stəkan moruq Ģirəsi,
10 q maya götürün. Balı isti suya töküb, moruq Ģirəsi ilə qarıĢdırıb vam od üzərinə qoyun və 1,5
saat köpüyünü almaq Ģərtilə qaynadın. Sonra odun üzərindən götürüb 36-37 dərəcə temperaturda
soyudun və maya əlavə edib isti yerdə qıcqırdın. 12 saatdan sonra alınmıĢ kvası butılkalara
doldurub ağzını möhkəm bağlayaraq ĢəffaflaĢana qədər soyuducuda saxlayın. 30 gündən sonra xoĢ
tamlı dadlı içki hazır olacaqdır.
«İncə» kreminin hazırlanması. Bir ədəd çiy yumurta sarısı, 5 xörək qaĢığı Ģəkər tozu, 300 q
yetiĢmiĢ moruq, 100 q xama götürün. Yumurtanı ağarana qədər çalıb üzərinə 2 xörək qaĢığı Ģəkər
tozu və moruğu taxta qaĢıqla əzib əlavə edin. Xamanı kreməbənzər hala salıb yerdə qalan Ģəkəri də
üstünə əlavə edin. YaxĢı qarıĢdırdıqdan sonra kiçik qablara doldurub üst hissəsinə qızılgül Ģəkli
çəkib ortasına iri moruq meyvəsi qoyub soyuducuda 15-20 dəqiqə saxlayın.
«İyul səhəri» piroqıınun hazırlanması. 1,5 stəkan un, 200 q kərə yağı, 6 ədəd yumurta, 5
stəkan moruq giləmeyvəsi, 0,5 stəkan Ģəkər tozu götürün. Komponenetləri qarıĢdırıb xəmirini
hazırlayın. Sonra xəmiri formaya və yaxud dayaz qaba töküb üzərinə yağ sürtüb un səpin. Sobaya
qoyub 10 dəqiqə biĢirdikdən sonra formanı çıxarıb üzərinə iri moruq meyvəsi qoyun. Yenidən
piroqu 200 dərəcə temperaturda duxovkaya qoyub, 20-25 dəqiqə saxlayın. Hazır olan piroqun
üzərini dəsmal ilə örtüb qatılaĢana qədər soyudub üzərinə Ģəkər tozu səpdikdən sonra süfrəyə verin.
Şəkərli vitaminin sirri. Alimlər müəyyən etmiĢlər ki, ĢəkərləĢmiĢ moruğu uzun müddət
saxladıqda o tərkibindəki bioloji aktiv maddələr tez itirir. Buna görə də müalicə məqsədilə qıĢa
moruğun daha yaxĢı olar Ģirəsini düzəldəsiniz. Belə ki, moruğun Ģirəsini çıxarıb sterilizə edilmiĢ
ĢüĢə bankalara doldurub ağzını qapaqla bağlayıb soyuducuda saxlayın (qurudulmuĢ giləmeyvələri
paketlərə doldurub 1,5-2 ilə qədər saxlasan belə öz faydalı xüsusiyyətlərini itirmir).
Kosmetikada moruğun çiçək, meyvə, yarpaq hissələrindən istifadə edilir. Meyvəsini
toplayıb əzərək sıyıq Ģəklinə salın, üzün dərisinə yaxıb 10 dəqiqədən sonra yuyun, bu zaman
üzünüz parlaq və təravətli olacaq. Əgər moruq sıyığı sifətinizi qıcıqlandırırsa, tərkibinə az miqdarda
qaymaq və yaxud kəsmik qatmağınız məsləhət görülür. XırdalanmıĢ təzə yarpağa yağlı krem
qataraq üzünüzə çəkib 10-15 dəqiqə saxlasanız üzünüz daha təravətli olar. Təzə yarpağından
alınmıĢ Ģirəni 1:4 nisbətində kərə yağı ilə qarıĢdırıb, maz hazırlayır, dəridə olan çil, çiban və
ekzemaların müalicəsində istifadə edirlər. Yarpağının sulu çıxarıĢı isə dəridə əmələ gələn səpkilər
yoxa çıxarır. Moruğun yarpaqlarını kosmetik xammal yığıntılarının tərkibinə daxil edirlər.
Kosmetik yığıntının hazırlanması. Tozağacı çiçəyindən 4 q, çəmən yoncası (yarpaq və
çiçəyi) 4 q, aptek birəotu 4 q, moruq (yarpaq) 4 q, çöl yarpızı (otu) 2 q. Qeyd edilən yığıntının
cövhəri ilə dəri təmizlənir, elastikliyi artır, möhkəmlənir, pis iyləri kənar edir, orqanizmi
sakitləĢdirir və maddələr mübadiləsini nizama salır. Yarpağının sulu məhlulunu potaĢ (qələvi) ilə
qarıĢdırıb saçı qara rəngə boyayırlar.
Moruqdan bir çox ölkələrdə müalicə və kosmetika sahəsində geniĢ istifadə edilir.
Moruğun çoxaldılması. Qeyd etdiyimiz kimi moruq bitkisi çoxlu miqdarda kök pöhrələri
108
verir və moruqluq salınarkən bu pöhrələrdən əkin materialı kimi istifadə edilir. Moruq bitkisini
toxumu ilə, kolunu bölüb ayırmaqla, kök çiliyi və yaĢıl zoğ çiliyi vasitəsilə də artırmaq
mümkündür. Kök pöhrələri koldan müxtəlif məsafələrdə əmələ gəldiyi üçün keyfiyyətcə bir olmur,
ən yaxĢı inkiĢaf etmiĢ pöhrələr kola yaxın olur. Bitkilərdə vegetasiya dayanandan sonra, payızda və
ya erkən yazda, kökdə əmici telləri qırmamaq Ģərtilə, kök pöhrələrini belə ana koldan ayırıb əkin
üçün istifadə edirlər. Ən yaxĢı əkin materialı kökü 15-20 sm, kök boğazının diametri 10-12 mm,
gövdəsinin uzunluğu 80-100 sm olan pöhrələr sayılır.
Moruğun bəzi sortları az pöhrə verir. Belə sortu sürətlə artırmaq istədikdə kök çiliyi
üsulundan istifadə etmək məsləhətdir. Bunun üçün payızda və ya yazda koldan 60 sm kənarda
yerləĢən köklər çıxarılır, 15-20 sm uzunluğunda doğranır, xüsusi hazırlanmıĢ yumĢaq və qidalı
torpaq sahələrində cərgəarası 80 sm olmaq Ģərtilə kök hissələri 12-15 sm dərinlikdə açılmıĢ
Ģırımlarda yan-yana düzülür və üzəri torpaqla örtülür. Bitkilərin inkiĢafını sürətləndirmək və
keyfiyyətli əkin materialı almaq üçün əkilmiĢ kök suvarıldıqdan sonra torpağı yumĢaltmaq və
alaqları təmizləmək lazımdır.
Kök parçalarından (hissələrindən) becərilmiĢ birillik moruq Ģitilləri payzda çıxarılır,
keyfiyyətinə görə çeĢidlərə ayrılır və yararlılar əkin üçün istifadə olunur. Sort yaratmaq istədikdə
isə seleksiya iĢində moruq bitkisinin toxumla artırılması üsulundan geniĢ istifadə olunur. Belə
sahələrdən 10 tona qədər meyvə tədarük olunur. Meyvələr qurumuĢ halda və yaxud dondurulmuĢ
Ģəkildə saxlanılır.
MeĢə çiyələyi – Fragaria vesca L.
Dünya florasının tərkibində 50-yə qədər növünün yayıldığı qeyd edilir (M.A.Rozanova,
1937). Bunlardan 26 növü Amerikada, 15 növü Asiyada, o cümlədən 4 növü Azərbaycanda,
Avropada isə bır neçə növü mədəni halda yayılmıĢdır.
Çiyələk latınca «F. veska» feila sözündəndir, mənası ətirli
meyvə deməkdir. Bu növlər içərisində ən çox yayılanı meĢə
çiyələyi - F.veska L. göy və yaxud gecə çiyələyi - F.viridis
(Duchesne) Weston, bağ və yaxud ananas çiyələyi, muskat
çiyələyi - F.moschata (Duchesne) Weston, Virginiya çiyələyi -
F.virginiana Duchesne, Çili çiyələyi - F.chiloensis (L.) Mill. və s.
göstərmək olar. Bunlarn içərisində ən çox yayılam meĢə
çiyələyidir - F.viridis (Duchesne) Weston. Bu hündürlüyü 14-30
sm, qısa kökümsovu və nazik kök sistemi olan ot bitkisidir.
Birgövdəli, düzqalxan olub bir neçə çiçəkdən ibarət hamaĢçiçək əmələ gətirir. Yarpaqları üçər
formalı, uzun saplaqlı, gövdəsi qucaqlayandır. Çiçəklərinin diametri 12 sm olub ağ rəngdədir.
Meyvəsi yumurtavari «giləmeyvə» və fındıqçadan ibarətdir. ġirin, ətirli, xoĢiyl, çiçək yatağmdan
ibarət olub parlaq-qırmızı rəngdədir. May-iyun aylarında çiçək açır, meyvəsi iyun-iyulda yetiĢir.
Çiyələk («zemlyanika») və bağ çiyələyi («klubnika») meyvəsindən insanlar çox qədim
zamanlardan istifadə etməyə baĢlamıĢlar. Lakin Virginiya növünün mədəniləĢdirilməsi XII əsr
əvvəllərinə aiddir. Çiyələk ilk dəfə Fıansada, sonra Ġngiltərə və Ġtaliyada mədəni halda
becərilmiĢdir. Rusiyada bu bitkinin becərilməsinə XVIII əsrdə baĢlanmıĢdır.
Xırda meyvəli çiyələyə yabanı halda hər yerdə təsadüf edilir. Çiyələyin bir çox növləri
içərisində sənaye əhəmiyyətli, irimeyvəli sortların əksəriyyəti Çili və Virginiya növlərinin çarpaz
tozlanması nəticəsində seçmə yolu ilə alınmıĢdır. Ġri meyvəli çiyələyə («zemlyanika») bəzi yerlərdə
çiyələk və səhvən bağ çiyələyi də («klubnika») deyilir. Bunlar xarici görünüĢcə bir-birinə oxĢasalar
da, aralarında çox fərq vardır. Çiyələk birevli, kolları alçaq, çiçəkləri yarpaqlar səviyyəsində duran,
meyvələri iri və çox məhsuldar bitkidir. Bağ çiyələyi kolları iri, hündür boylu, qüvvətli budaqlara
malik ikievli bitkidir. Meyvəsi nisbətən xırda və az məhsuldar olur. Bunun istehsalatda geniĢ
yayılmıĢ və sənaye əhəmiyyətli olan sortları azdır.
Çiyələk meyvələrinin tərkibində zəngin vitamin kompleksi aĢkar edilmiĢdir. Meyvəsinin
tərkibində 80-90% su, 4,5-10,0 (15%-ə qədər) Ģəkər, 0,8-0,6% limon turĢusu, 0,9-1,2% azotlu
Dostları ilə paylaş: |