109
maddələr, 1,0-1,7% pektin, 1,0-1,6% sellüloza, 0,16-0,25% aĢı maddəsi, 50-80 mq C vitamini,
karotin, alma, salisil, fol turĢuları, pelarqonidin 3-qalaktozid, pelarqonidin 3-qlükozid, sianidin 3-
qalaktozid antosian birləĢmələri və s. aĢkar edilmiĢdir. Yarpaqlarıının tərkibində 280 mq% C
vitamini, karotin, fraqarin qlükozidi, kversetin 3-qlükozid, leykoantosian, katexin, üzvi turĢulardan
fumar, qlükuron, xlorgen, malon, salisil və korit turĢuları, alkaloid izləri tapılmıĢdır. Yarpaqlarnın
tərkibindən isə 8,12% kül maddəsi, mq/q-la 21,90 - K, 14,70 - Ca, 4,50 - Mg, 0,60 - Fe
makroelementləri, mq/q%-lə 0,22 - Ca,
0,84 - Cu, 0,90 - Zn, 0,22 - Mn, 1,28 - Mo, 0,30 - Cr,
0,29 - Al, 0,8l - Ba, 0,09 - V, 11,00 - Se, 0,18 - Nr, 0,73 - Mr, 0,25 - Pb, 0,09 - I, 78,30 - Br, 143,20
- B mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir. Bundan əlavə meyvənin tərkibindən insan orqanizmi üçün ən
mühüm maddələrdən biri olan dəmir də tapılmıĢdır. Çiyələk meyvəsi təzə halda yeyilməkdən baĢqa,
bundan yüksək keyfiyyətli mürəbbə, cem, marmelad, dondurma, konfet içi, Ģirə, çaxır, boyaq və s.
hazırlamaq üçün istifadə edilir. Təzə meyvəni Ģərbətin içində dondurub saxlayanda keyfiyyətini
itirmədən uzun müddət qalır.
Çiyələkdən müalicə məqsədləri üçün hələ XIII əsrdə istifadə olunmağa baĢlanmıĢdır.
Dərman bitkilərindən bəhs edən qədim bir kitabda yazılmıĢdır: «Çiyələyin giləmeyvəsinin müalicə
üsulları ilə hazırlanan suyunun səhər və axĢam içdikdə bəlğəmin və bir sıra qarıĢıqların
orqanizmdən
kənar
edilməsində,
tənəffüs
yollarının
yaxĢılaĢdırılmasında,
ürəyin
möhkəmləndirilməsində, orqanizmin müqavimətinin artırılmasında, böyrək və öd daĢlarının
əridilməsində böyük rol oynayır».
Elmi təbabətdə çiyələk indi də öz əhəmiyyətini itirməmiĢdir. Belə ki, onun yarpaqlarından
hipertoniya və aterosklerozun, mədə və onikibarmaq bağırsaq yaralarının, qəbizliyin, artritin, duz
mübadiləsi pozuntularının müalicəsində, həmçinin zəif sidikqovrcu kimi böyrək daĢlarının
əridilməsində, vitamin çatıĢmazlığında, soyuqdəymədə, uĢaqlıq yolları qanaxmalarında iĢlədilir.
K.Linney çiyələyi «Allahın hədiyyəsi» adlandırmıĢdır. Çünki bu giləmeyvə K.Linneyin
oynaq və toxumalarında yaranan kəskin xəstəliyi müalicə etmiĢdir. Bu kiçik meyvənin müalicəvi
qüdrətinə bir çox Ģair və yazıçılar heyran qalaraq öz ürək sözlərini Ģer və nəsr əsərlərində
bildirmiĢlər. Yazıçı Vladimir Soloxin qeyd edirdi ki, meĢədə bitən giləmeyvələrin içərisində ən
əvvəl çiyələyi qorumaq lazımdır, çünki, o bütün giləmeyvələrdən ətirlidir. Keyfiyyətinə, ətrinə və
Ģirinliyinə görə ona heç bir meyvə çata bilməz, hədər yerə demirlər ki, «hansı evdə çiyələk varsa, o
evdə həkimə ehtiyac olmaz».
Meyvəsi təzə halda vitamin mənbəyi olub, avitaminozda, piylənmə və mineral
pozuntularında, öd kisəsi və böyrəklərdə olan daĢların əridilməsində, qanazlığında, aterosklerozda
geniĢ istifadə edilir. Yarpaq və meyvəsindən alınan cövhərlər sidikqövucu vasitə kimi, həm də
babasil, raxit, sarılıq və s. xəstəliklərdə iĢlədilir. Hər gün 4-5 ədəd təzə çiyələk yedikdə Ģəkər aĢağı
düĢür. Hələ çox qədim dövrlərdən çiyələyin meyvəsindən kosmetikada geniĢ istifadə edilirdi. Qızlar
və qadınlar yatmazdan qabaq çiyələyi əzib, tənzifdən keçirib alınan sıyıqdan üzlərinə yaxıb 15-20
dəqiqə saxladıqdan sonra, südlə yuyub təmizləyirlər. Yağlı dərilərdə çiyələyin sıyığına yumurta
sarısı qarıĢdırıb sürtmək məsləhət görüldüyü halda, quru dərilərdə meyvə sıyığına bir çay qaĢığl
badam yağı, qaymaq və niĢasta qatmaq məsləhət görülür.
Müasir kosmetikada və dermatologiyada çiyələyin meyvə və yarpağına tez-tez müraciət
edilir. Çiyələkdən hazırlanan sıyıqların köməyi ilə dəridə əmələ gələn çillər, civzə, sızanaq və
piqment ləkələrini müailcə edirlər. Meyvəsindən hazırlanan suyundan isə hər cür üz dərisində
istifadə etmək olar. Gündə bir dəfə çiyələk suyu ilə sifətinizi silib, 10 dəqiqədən sonra ilıq su ilə
yusanız, sifətiniz xoĢətirli və təravətli olar. Unutmaq olmaz ki, bəzi çiyələk sortları allergiya, səpgi
və qaĢınma əmələ gətirir. Buna baxmayaraq, həmin xəstəlikləri elə çiyələyin özündən hazırlanan
yaxmalarla müalicə edirlər. Fransa, Bolqarıstan, Çexiya, Avstraliya, PolĢa və s. ölkələr kosmetik
vasitələrin hazırlanmasında çiyələkdən daha çox istifadə edirlər. Bu bitki torpağa az tələbkar olub,
istənilən torpaq və iqlim Ģəraitinə uyğunlaĢır, yaxĢı inkiĢaf edib, bol məhsul verir. Bu bitkiyə
Rusiyanın Ģimalından tutmuĢ cənub zonalarına qədər hər yerdə rast gəlmək olar.
Bitkinin müsbət cəhətlərindən biri də əkildikdən bir il sonra məhsula düĢməsi və hər il bar
verməsidir. Çiyələk bitkisinə edilən aqrotexniki qulluq iĢləri sadədir. Bitkinin inkiĢafı üçün çəkilən
xərc özünü qat-qat doğruldur. Çiyələyin sortundan və ona edilən qulluqdan asılı olaraq bir
110
hektardan 70-100 sentnerə qədər məhsul toplamaq olar.
Göstərilən xüsusiyyətlər çiyələk bitkisinin geniĢ artırılmasına maraq yaradır. Bunu nəinki
böyük sahələrdə və Ģəhərətrafı təsərrüfatlarda, hətta dibçəkdə belə əkib bol məhsul almaq olar.
Çiyələk Azərbaycanın Quba-Xaçmaz, Lənkəran, Astara, ġəki, Zaqatala, Qarabağ, AbĢeron və s.
bölgələrində becərilir.
Çiyələk bitkisinin nazik, saçaqlı kökləri torpaq altında 50-60 sm sahəni əhatə edir. Çox
dərinə və uzaqlara yayılmır, qısa kökümsov gövdələri üzərindən çıxan uzun və saplaqlı üçhaça
yarpaqları vardır. Vegetasiya dövründə kökümsov gövdənin yuxarı yan tumurcuqlarından çıxıb yerə
sərilən nazik zoğ (bığ) üzərində olan buğumlardan tumurcuq əmələ gəlir. Tumurcuqlar inkiĢaf edir,
yarpaqlanır, kök ataraq yeni bitki əmələ gətirir. Bir koldan ildə 15-20 ədəd cavan bitki əmələ gəlir.
Yarpaqların ömrü 60-70 günə qədər olur, sonra köhnə yarpaqları yeniləri əvəz edir. QıĢda
yarpaqları yaĢıl olur, yazda yeni yarpaqlar çıxandan sonra köhnələr quruyur. Sortundan asılı olaraq
yarpağının sayı 18 ədəddən 120-yə qədər ola bilər. Kökümsov gövdədən, zoğ və yarpaqdan baĢqa
çiyələyin çiçək zoğu da çıxır ki, bu da sortun xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif uzunluqda və miqdarda
olur. Meyvələrin yetiĢmə müddətinə görə çiyələk sortları tez, orta və gecyetiĢən olur. TezyetiĢən
sortlar martın əvvəlində, orta yetiĢənlər 4-6 gün sonra, gecyetiĢənlər isə 8-10 gün fərqlə çiçəkləyir.
Çiçəkaçma dövrü sortların bioloji xüsusiyyətlərindən, habelə iqlim Ģəraitindən asılı olaraq 22
gündən 30 günə qədər uzanır.
Bataqlıq gördəvəri – Comarum palustre L.
Gördəvər cinsinin dünya florasının tərkibində 2 növü yayılmıĢdır. Bunlardan Qafqazda, o
cümlədən Azərbaycanda 1 növünə: bataqlıq gördəvərinə - Comarum palustre L. təsadüf etmək olar.
Bataqlıq gördəvəri – Comarum palustre L. çoxillik ot bitkisi olmağına baxmayaraq, xarici
görünüĢcə çox da hündür olmayan kolu xatırladır. Bitkinin oduncaqlaĢmıĢ kökümsovu bir neçə metr
və daha çox uzunluğa malik olub sürünəndir. Kökləri çox vaxt sıx, bir-birinə hörük formasında
sarılmıĢlar. Gördəvərin gövdəsi budaqlanan, oduncaqlaĢmıĢ halda sürünəndir. Gövdəsi qırmızı
rəngdə olub, hündürlüyü 1 metrə qədərdir. Gövdəsi aĢağı hissədən təpəyə qədər qısa tükcüklərlə
əhatə olunmuĢdur. Budaqların yuxarı hissəsində yerləĢən yarpaqları aĢağı hissədəki yarpaqlardan
fərqlənir.
Yarpaqları uzun saplaqlı olub, lələkvari 5 bəzən 5-7 ədəd
uzunsov, iti diĢlərlə əhatə olunmuĢdur. Çiçəklərinin rəngi tünd-
qırmızı rəngdən qırmızı-yaĢıl rəngə qədər dəyiĢir. HamaĢçiçəkləri
qalxanvari, yalançı çətir olub, gövdənin yuxarı hissəsində
yerləĢmiĢdir. May-iyun aylarında çiçək açır. Ġyul-avqustda
meyvəsi yetiĢir.
Bataqlıq gördəvər Azərbaycanın Naxçıvan MR-nın dağlıq
zonalarında, ən çox isə Biçənək və Batabat ərazilərində yerləĢən
nəmli sahələrdə yayılmıĢdır. Buna ən çox çəmənliklərdə, çay
kənarlarında, azca sulu yerlərdə rast gəlmək olar.
Kimyəvi tərkibi və müalicəvi xüsusiyyətləri. Ədəbiyyat məlumatlarına əsasən qeyd etmək
lazımdır ki, gördəvərin kimyəvi tərkibi ətraflı tədqiq olunmamıĢdır. Lakin, bəzi mənbələrdə bitkinin
tərkibində üzvi turĢulardan izomasliyan, izovalerian aĢkar edilmiĢdir. Bundan əlavə bitkidən efir
yağı, aĢı maddələri, flavanoid birləĢmələri, C, karotin vitaminləri və s. də müəyyən olunmuĢdur.
Yarpaqlarının tərkibində az miqdarda suda həll olan saponinlər, boyaq və qatran maddələri,
flavanoid birləĢmələri müəyyən edilmiĢdir. Saponinlər bəlğəmgətirici, sidikqovucu təsirə malik
olmaqla yanaĢı, çoxlu miqdarda qəbul etdikdə zəhərləyici təsir göstərir.
Flavanoid maddələri, kapilyar divarlarının möhkəmləndirilməsində, daxili qanaxmaların
qarĢısının alınmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Gördəvərin tərkibində həmçinin kitrə və efir
yağı da aĢkar edilmiĢdir. Efir yağının əsas tərkib hissəsini izovalerian, izoyağ turĢuları,
metilheptilen, alfapinen və terpinsal təĢkil edir. Gördəvərdən hazırlanan preparatlar büzüĢdürücü,
ağrıkəsici, tərqovucu, soyuqdəymə, ekzema və yarasağaldıcı xüsusiyyətlərə malikdir. Bundan
Dostları ilə paylaş: |