Elşən Misir oğlu Nəsibov

33 
 
məruz  qalır.  Bu  dəyişiklik  həm  şaquli,  həm  də  üfiqi  formada  meydana  gəlir.    
Siyasət müəyyən bir məkanda baş verən hadisələrin cəmidir, aktlar toplusudur. 
Siyasətin  məkanı ona aid olan, onun tətbiq olunduğu resursların dayandığı və 
hərəkət  etdiyi  məkandır.  Məkan  özündə  elementləri  cəmləşdirir,  siyasət  də 
həmin  elementlərə    təsir  funksiyasını  yerinə  yetirir.  Elə  məkanın 
obrazlanmasından  siyasət  təzahür  olunur.    Siyasətin  məkanı  onun  aid  olduğu 
elementlərin  məkanıdır.  Burada  təsir  edən  və  təsirlərə  məruz  qalan  obyektlər 
və subyektlər mövcud olur. 
Siyasəti həyata keçirən subyektlərin məkan seçimi meydana gəlir. Məkan 
seçimi  məhz      maraqların  müxtəlif  məkanlarda  təminatını  həyata  keçirir.  Ola 
bilir  ki,    bir  məkan  daxilində  çoxlu  sayda  hadisələr  baş  versin.  Bu  anda 
maraqların təminatı üçün resurslar həm  şaquli, həm də üfiqi trayektoriya üzrə 
həyata keçirilir. Resurslar genişlənməklə artır. Məsələn, bir məkanda (şəhərdə)  
yaşayan  əhalinin  maraqlarını  təmin  etmək  üçün  siyasi  hadisələr  baş  verir.  Bu 
aktlar  mövcud  və  artan  resurslardan  istifadə  amilinin  əsaslarını  meydana 
gətirir.   
 
Siyasət və zaman  
 
 
Siyasət  dövlətin  fəaliyyəti  olduğundan  hər  zaman  (ardıcıl  proseslər 
sayəsində) meydana gəlir. Siyasət dövlətin və hakimiyyətin mövcudluğunda və 
fəaliyyətində  obrazlanır.    Siyasət  aktların  qəbulu  və  tətbiqi  sayəsində  ardıcıl 
olaraq  bir-birini  tamamlayır.    Bir  akt  digər  aktların  zamanını  formalaşdırır. 
Eləcə  də  aktlar  cəmi  bir  aktı  yaradır.  Bu  anda  zaman  zamanı  şərtləndirir. 
Zamanda  siyasət  şaxələnir,  zamanda  siyasət  məhdudlaşır.  Siyasətin  zamanı 
hadisələrin  axarında  və  axarının  deyək  ki,  riyazi  hesablamasında  ortaya  çıxır. 
Siyasətin  məkanı,  tərkibi,  ardıcıllığı  elə  özündə  zaman  amilini  ortaya  qoyur.  
Cari  zamanlar  ardıcıllığı  baş  verir.  Dövlət  siyasi  sistemi  məhz  zamanlarda 
meydana  gələn  aktlar  cəmindən  formalaşır.    Zamanda  məkan  amili  də  iştirak 
edir.  Zamanda  siyasətin  tutumu  (həcmi)  ortaya  çıxır.  Məkan  siyasəti 
formalaşmış olur.  
Hər  bir  hadisə  müəyyən  zamanda  baş  verir.  Siyasət  hərəkətlərdən  ibarət 
olduğundan hərəkətlərin hər bir tərkib elementi hərəkət əsnasında müəyyən bir 
zamanı  yaradır.  Ümumi  zaman  trayektoriyasında  hər  bir  hərəkətin  özünəxas 
zamanı  formalaşmış  olur.  Hadisələr  ardıcıllığı  özündə  elə  siyasət  ardıcıllığını 
meydana gətirir. Siyasət bir zamanda və fərqli zamanlarda baş verir. Məsələn, 
qanunların  qəbulu  və  qüvvəyə  minməsi  bir  zamanda  tətbiq  olunur.  Dövlət 
başçısının qərarları bir zamanda qəbul olunur və tətbiq edilir. Eynilə qanunlar 
nəzərdə  tutulmuş  müddət  çərçivəsində  hər  zaman  tətbiqi  qüvvəyə  malik  olur. 
Qanun  bütün  zamanlarda  qüvvədə  olur,  onun  müddəaları  isə  ayrı-ayrı  şəxslər 
üçün  müəyyən  anlarda  qüvvəyə  minir.  Məsələn,  müraciət  edərkən  qanunun 
şə
xs üçün zamanı yaranır.  Hər kəsin azadlıq hüququnun təmin edən qanun hər 

---

34 
 
zaman  qüvvədə  olur.  İnsanlar  cəmiyyətdə  bir-birilərini  əvəz  edirlər,  lakin 
qanunlar (məsələn, konstitusiya)  çox hallarda qüvvədə qalır. Bəzi dəyişikliklər 
və əlavələr olarkən artıq yeni zamanlar meydana gəlir. 
Siyasət  zamanın  tələblərinə  müvafiq  olaraq  həyata  keçirilir.  Lazımi 
anlarda  qərarlar  qəbul  olunur.  Siyasi  proseslər  öz-özlüyündə  zamanı 
formalaşdırır.  Zamanda  üzərə  çıxan  şərait  tələb  edir  ki,  yeni  siyasi  qərarlar 
qəbul olunsun. Zaman zamanı doğurur.      
 
Siyasət və şərait  
 
Hərəkət şəraiti  yaradır, şərait də öz üzərində hərəkətləri  meydana gətirir. 
Şə
rait  müvafiq  addımların  atılmasını,  aktların  qəbul  olunmasını  zəruri  edir, 
məcburiləşdirir. Siyasi hadisələrin yetişmə anı meydana gəlir. Bu halda əvvəlki 
siyasi  vəziyyət  sonrakı  vəziyyəti  ortaya  çıxarır.    Şərait  siyasi  hadisələrin 
törədilməsi  fürsətini  ortaya  qoyur.  Şərait  öz  ardınca  digər  şəraitlərin 
yaranmasını  ehtiva  edir.  Şərait  sistemləşir  və  bu  aspektdə  sistemli  qərarların 
qəbulunu  özündə  ehtiva  edir.  Siyasi  proseslər  zənciri  siyasi  hadisələrin 
ardıcıllığını  özündə  ehtiva  edir.  Bu  baxımdan  da  siyasi  şərait  hadisələr 
zəncirini formalaşdırır.  
Siyasətin meydana gətirdiyi şərait resursların artmasını və onlar üzərində 
təsir imkanlarının genişlənməsini zəruri edir.  Şərait yetişdikdə siyasətin tətbiqi 
zərurəti meydana gəlir. Yetişmə ya boşluğu doldurmaq məqsədilə ortaya çıxan 
bir  vəziyyət  olur,  ya  da  meydana  gələ  biləcək  şişmənin  qarşısını  almaq 
məqsədini  güdür.  Şərait  sistemdaxili  nizamın  və  xaosun  yaranmasından 
meydana gəlir. Hər iki vəziyyət  müvafiq addımların atılmasını özündə ehtiva 
edir.  
Dövlət    şəraitə  müvafiq  olaraq  hüquq  normalarını  qəbul  edir,  siyasi 
fikirləri  istiqamətləndirmək  üçün  tədbirlər  həyata  keçirir.  Təebirlər  və  hüquq 
normalarının  qəbulu  yeni  şəraitlərdə  yeni  istiqamətləri  özündə  ehtiva  edir. 
Yeni istiqamətlər də yeni şəraitləri meydana gətirir. 
Siyasi  şəraitin  yetişməsi  siyasi  proseslərin  yeniləşməsini  tələb  edir.  Bu 
zaman  təkrarlanan  proseslərdə  dəyişikliklər  yaranır  və  yeni  axar  məzmunu 
ortaya çıxır.    
 
Siyasət  
(səbəb və nəticə ilə dərkolunma) 
 
Siyasət  hərəkətlərdə  ifadə  olunduğundan  səbəb  və  nəticələrə  malikdir. 
Siyasi  hadisələrin  təkanvericiliyi  mövcuddur.  Səbəb  və  nəticələr  də  zaman 
amilini  meydana  gətirir.  Həmçinin  şəraiti  və  məkanı  üzərə  çıxarır.  Hər  bir 
hadisə öz davamediciliyində zamanı yaradır. Zamanın başlanğıcı hadisənin baş 
verməsi  səbəbi  ilə  şərti  və  mütləq  olaraq  öz  başlanğıcını  götürür.  Hadisənin 

---