Əlverişli təbii-coğrafi şəraiti olan Azərbaycan ərazisi dünyada insanın formalaşdığı ilk məskənlərdəndir

Mənsur Əlisoy
Bəli, həmin dövrdə mitinqləri bərpa edə bilmək üçün əlimizdən gələn hər şeyi edir, fəqət heç nəyə nail ola bilmirdik. Səbəb isə Hatəmi ilə arası dəyən Nemət Pənahlının onun təşkil etdiyi aksiyalara dəstək verməməsi idi. Nəticədə dövlətin yardımına arxalanan və onun təlimatı ilə hərəkət edən «komissiya» aksiyaları asanlıqla poza bilirdi. Nemətin aksiyalara dəstək verməməsi Hatəmi tərəfindən pozğunçuluq kimi qiymətləndirilirdi. Bir sözlə, «Çənlibel» artıq əvvəlki «Çənlibel» deyildi.

İşin ən acınaqlı tərəfi isə budur ki, sonradan Nemət Pənahlı da müstəqil surətdə yeni mitinq təşkil etmək istədi və bunu Hatəmisiz etməyə çalışdığı üçün o da bir şeyə nail ola bilmədi. Mənim Hatəmi ilə Neməti barışdırmaq cəhdlərim isə heç bir nəticə vermirdi. Deyilənlərə ən gözəl misal kimi Nemətin oktyabrın 2-də keçirməyi planlaşdırdığı və mənim də dəstəklədiyim mitinq cəhdinin puça çıxmasını göstərmək olar.

Hatəmi bu barədə yazır: «Nümayişlərin əleyhinə gedən Nemət oktyabrın 2-də nümayiş etmək fikrinə düşdü. Dostları məndən xahiş etdilər ki, nümayişi təşkil etməyə ona kömək edim. Kömək etməyə çalışdım, ancaq nümayiş baş tutmadı, məni bir neçə saatlığa tutdular. Nemət yataqxanalarında aclıq elan etdi. Bəxtiyar Tuncay yanıma gəlib xahiş etdi ki, Neməti müdafiə etmək üçün ora-bura teleqram vurum. Vurmaq istəmirdim. Tuncayın təkidlərindən keçməyərək, onu müdafiə etdim» (1).

Bu Məhəmməd bəyin sözügedən hadisə barədə bir-iki cümlə şəklində ifadə etdiyi fikridir. Hadisə haqqında, eləcə də ondan daha öncə baş verənlər barədə geniş məlumatı isə Nemət Pənahlının «Əbədiyyət yolçusu» kitabından əldə etmək mümkündür. O yazır: «Hatəmi yenə iyulun 18-nə mitinq elan elədi. Ancaq mən bütün müəssisə və təşkilatlara xəbər göndərdim ki, biz Hatəmi ilə ayrılmışıq və bu mitinqdə iştirak etməyəcəyik və beləliklə, Hatəminin iyulun 18-nə təyin etdiyi mitinqə mən seyirçi kimi kimi gəldim. Mitinqə gəlmiş 50-60 adamı milislər heç meydana girməyə də qoymadılar. Hamısını döyüb qovaladılar. 25-30 adamı isə, biz də içində olmaqla,əvvəlcə Səbayıl rayon milis şöbəsinə, oradan da Nərimanov rayonuna gətirdilər.

Bu hadisədən sonra Hatəmi və Bəxtiyar Tuncay məni xain elan elədilər. Və sonra da mənim əleyhimə hər cür təbliğat kampaniyasına başladılar…» (3, s. 135-136).

Nemət Pənahlı daha sonra yazır: «…Bu hadisədən sonra mənim Hatəmi ilə siyasi əməkdaşlığım birdəflik bitdi, adım «təşkilat komitəsi» deyilən qurumda qaldı. Bu təşkilat komitəsi isə mitinqlərin keçilməsində bir məna görmürdü. Moskvada siyasi ab-havanın gündən günə mürəkkəbləşməsi müəyyən nəticəyə gəlməyə imkan verə bilmədi. Bizim zavodun özündə də həmçinin. Sosial vədlər elə vəd olaraq qalırdı. Bütün bu məsələlərin həlli üşün mən Vəzirovun qəbuluna düşməyə bir də nail oldum və qəbuldan sonra Vəzirov bizim zavodun işçilərinə 250 mənzil ayırdı. Eyni zamanda yataqxanada qeydiyyatda olanların ailələrini də qeydiyyata saldılar. Bu, zavodumuzun tarixində görünməmiş bir şey idi. Bu hadisədən sonra fəhlələr arasında olan hörmətim birə on artdı. Vəzirovun şəxsən mənə təklif etdiyi mənzildən imtina edəndə isə hamı çaşıb qaldı.

Həmin görüşdə Vəzirov bizə daha bir təklif eləmişdi. Demişdi ki, Bakının ətrafında harada istəsəniz sizə torpaq sahəsi verməyə hazırıq. Özünüzə mənzil tikmək üçün. Düzü həmin təklif, eləcə də gələcəkdə salınacaq yeni qəsəbəyə Şəhriyarın adının verilməsi perspektivi ürəyimcə olsa da, zavodun kollektivi buna xüsusi maraq göstərmədi…

Respublikada hər keçən gün gərginləşən ab-hava məndə yeganə çıxış yolunun mitinq olduğu fikrini doğurmaqdaydı. Respublikanın üzdən iraq rəhbərliyinə yalnız bu yolla təsir etmək olardı…» (3, s. 136-137).

Nemət bəyin yazdığına görə, «Hatəminin təşkil etdiyi komissiyanın üzvlərinin siyahısına iki nəfər də artırılmışdı. Biri Sabir Rüstəmxanlı idi ki, onu Xəlil Rzanın xahişi ilə Hatəmi özü siyahıya salmışdı. İkincisi İsa Qəmbərov idi ki, onun bizim siyahıya kim tərəfindən salınması bügünə qədər müəmma olaraq qalır…

İsa Qəmbərovun kimlər tərəfindən siyahıya salınması açıqlanmasa da, əksəriyyət onun siyahıda qalmasını dəstəkləmişdi. Səbəb də onun Zori Balayanın «Ocaq» kitabına yazdığı cavab idi…

Hatəmi özü təşkil etdiyi komissiyanın üzvlərini xain elan edəndən sonra dəfələlə məndən xahiş etdi ki, daşı ətəyimdən töküm, əməkdaşlıq edək. Amma mən ona artıq son sözümü demişdim. Bu qərara gəlməyimin bir səbəbi də onun, yerli-yersiz, əsaslı-əsassız, hamını xain elan etməsi idi. Ən mənfi xüsusiyyətlərindən biri isə o idi ki, illərlə dostluq etdiyi, haqqında ən yüksək fikirlər söyləmiş olduğu adamı, zərrə qədərdə əzab çəkmədən bircə anın içində silib atması idi…

Hatəmi ilə mənim aramda yaranmış bu münaqişədən həm dövlət, həm də Əbülfəz Əliyev məharətlə istifadə etdilər.

18 iyundan aylar keçməsinə baxmayaraq, yenə də mitinqdən söhbət düşəndə, hiss edirdim ki, silahdaşlarımın əksəriyyəti onu «tormozlayır». Gah mitinqin xalqa heç nə verməyəcəyini, gah da mitinqi idarə edə bilməyəcəklərini əsas gətirirdilər. Hətta iş o yerə çatdı ki, günlərin birində qərara gəldilər ki, mitinqin əvəzinə bir zalda iclas keçirsinlər. Orada birgə məsləhətləşək, respublikadakı vəziyyətdən çıxış yolu axtaraq. Mənim uzunmüddətli təkidlərimdən sonra, axır ki, bu qərara gəldik ki, mitinqi qanuni yolla keçirək. Beləcə, mitinq keçirmək barədə rəsmi ərizə yazdıq. O ərizəyə mən də imza atdım…» (3, s. 137-138).

Nemət Pənahlı yazı ki, 1988-ci ilin sentyabrında uzun çəkişmələrdən sonra qərara gəlirlər ki, oktyabrın 2-də mitinq keçirsinlər. «Baksovetə yazdığımız bu rəsmi məktubda xahiş edirdik ki, mitinqin keçirilməsinə razılıq versinlər. Sentyabrın 27-də bu bu məktubu imzalayanları, o cümlədən də məni Fuad Musayevin qəbuluna çağırdılar. Məktuba məndən başqa imza atanlar Əbülfəz Əliyev, İsa Qəmbərov, Tağı Xalisbəyli, Vurğun Əyyubov, Xəlil Rza Ulutürk idilər.

Fuad Musayev uzun-uzadı danışdıqdan sonra «mitinqin məsuliyyətini kim öz üzərinə götürür?» - deyə sual verdi. Heç kəsdən səs çıxmadı. Hamının susduğunu görüb dedim:

-Mən.

Fuad Musayev, sanki, bunu gözləyirmiş kimi, mənə hücuma keçdi. Dedi:

-Elə sən və sənin kimilərdir respublikanı bu günə qoyanlar.

Onun bu sərt rəftarına reaksiya olaraq, dərhal ayağa qalxdım, dedim:

-Mən sizin kimi adamla heç danışmaq belə istəmirəm. Çünki sizin kimiləri yalnız vəzifə, mövqe maraqlandırır.

Fuad Musayev
Düzü, o məndən bü cür reaksiya gözləmirdi. Qapıdan çıxmaq istəyəndə məni geri qaytardılar. Fuad Musayev səsinin tonunu aşağı salaraq özünə bəraət qazandırmağa çalışdı:

-Axı, burada ağsaqqallar, alimlər oturub. İmkan ver onlarla da söhbət edək.

Dedim:

-Sual verdiniz, cavab verdim. Özünüzdən niyə çıxdınız? Ərizəyə imza atanlardan biri də mənəm. Sizin qəbulunuza da şəxsi xahişimlə gəlməmişəm və sizinlə də heç bir şəxsi söhbətim yoxdur.

Əbülfəz Əliyevlə İsmayıl Təriqpeyma məni sakitləşdirməyə başladılar. Musayev dedi:

-Bizim xalqın mitinq keçirməyə mədəniyyəti çatmır. Siz mitinq keçirəndən sonra sizi eşidənlər dağılıb gedir, amma ekstermistlər, narkomanlar, araqarışdıranlar ermənilərə hücum edir. Çox təəssüflər olsun ki, bu cür ekstermistlər, araqarışdıranlata, milliyyətçilər ziyalıların da arasında var. Sizin aranızda da. Ancaq dövlət onlar barəsində ciddi tədbir görəcək.

O, sözü fırladıb gətirdi Məhəmməd Hatəmi və Mənsur Əlisoyun üstünə və eyhamla mənim onlardan ayrılmağımı da müsbət hal kimi qeyd edib dedi:

-Cavndı, istedadlıdır. Ümid edirəm ki, bu cür ziyalıların içində püxtələşəcək.

Görüş təxminən 4-5 saat davam etdi. Amma mitinqin keçirilməsi barədə bircə kəlmə də danışılmadı. Əksinə, Fuad Musayevlə dostlarım birlikdə Bakıdakı nümayişlərin, mitinqlərin keçirilməsinin qarşısının alınmasının yollarını axtarmağa başladılar.

Fuad Musayev soruşanda ki bu adamlarla nə edək, Tağı Xalisbəyli və İsmayıkl Təriqpeyma təklif etdilər ki, Məhəmməd Hatəmi ilə Mənsur Əlisoy sürgün edilsinlər.

Özümü heç cür saxlaya bilmədim. Tağı Xalisbəyli və Fuad Musayevlə çox qızğın mübahisəyə girişdim. Sonra da üzümü dostlarıma tutub soruşdum:

-Bəs, siz bura nəyə gəlmisiniz. Hatəmi ilə Mənsuru dövlət sizsiz sürgün edə bilmirmi? Hatəmi ilə aram dəysə də, o, Fuad Musayevdən də, Tağı Xalisbəylidən də, bu görüşdə iştirak edənlərin hamısından da min dəfə vətənsevər adamdır.

Məni yalnız Xəlil Rza müdafiə etdi.

Sözlərimə onu da əlavə etdim ki, oktyabrın 2-də mitinq mütləq keçiriləcək:

-Sürgün edilənlərin siyahısına məni də əlavə edin!

Dostlarım məni dilə tutmağa başladılar, özlərinin də mitinq tərəfdarı olduqlarını söylədilər:

-Amma nə edək? Dövlət icazə vermir.

Sonda qərara alındı ki, görüşün ardı sabaha qalsın. Biz təxminən saat 22-23 radələrində Fuad Musayevin kabinetindən çıxdıq. Əbülfəz Əliyevə bildirdim ki. Tağı Xalisbəyli ilə İsmayıl Təriqpeymanın dediklərini xalqa çatdırıb onları rüsvay edəcəyəm. Əbülfəz dedi ki, bir səhvdir ediblər, açıb ağartma…

Dostlarım rəhbərliklə birləşib, məni mitinq keçirmək fikrindən döndərmək üçün min bir dil tökürdülər. Sonra rəhbərliyə acizanə şəkildə bildirdilər ki, Neməti yola gətirməkdə aciz olsaq da, özümüz mitinqin əleyhinəyik.

İlyas İsmayılov
Ertəsi gün Respublika prokuroru İlyas İsmayılov, Qaraxanov, bir də Yusif Nəsirli bizim zavoda gəlmişdilər. Onlar məni direktor Əyyam Musayevin kabinetinə çağırtdırdılar. Yenə də söhbət oktyabrın 2-də keçirilməli olan mitinqdən düşdü… Onlar izah etməyə çalışırdılar ki, hazırda mitinq keçirmək çox təhlükəlidir» (3, s. 141-144).

Yuxarıda Nemət bəydən gətirdiyimiz statdan göründüyü kimi, həmin dövrdə Məhəmməd Hatəmi və Mənsur Əlisoy hakimiyyət dairələrini, eləcə də hakimiyyətlə əlbir olaraq daxildən hərəkatı zəiflətməyə çalışan bəzi ziyalıları bərk narahat edir və onlar bu iki şəxsin ölkədən sürgün edilməsi məsələsini ciddi müzakirə edirlərmiş. Əminəm ki, Hatəminin bundan xəbəri yox idi, fəqət onun və Mənsur Əlisoyun həmin dövrdə ən çox təqib edilən adam olduqları və Hatəminin sürgün məsələsinin gündəmdə olduğu həqiqətdir və bu onun aşağıdakı qeydindən də görünməkdədir: «Tarixini unutmuşam, şəhərdə mitinq gözlənilirdi. Bahar çayxanasında oturub çay içirdik. Milislər birdən çayxananı maşınlarla basdılar. Onlar məni və Mənsuru tutdular. Kənar masada oturub çay içən Əbülfəz Əliyevlə Firidun Cəlilovu tutanda, Əbülfəz dedi: "Biz onlardan deyilik". Milislərin onlarla işi olmadı, məni və Mənsur Əlisoyu maşınlara soxaraq F. Hüseynovun Azadlıq meydanındakı səyyar qərargahına gətirdilər. F. Hüseynov acıqlı-acıqlı məndən tələb etdi ki, çayxanada oturmayım, oturub şəhəri gərginləşdirirəm. Onun tələbini qəbul etmədim, buraxılan kimi yenə çayxanaya gəldim.

Mənsur Əlisoy yaman söyüşcül adam idi. Bizi tutduğu üçün F. Hüseynova qurşaqdanaşağı söyüşlər verdi. Bundan qızan F. Hüseynov milislərə Mənsurun qollarını arxaya burdurub maşına basdırdı. Mənsuru apardılar, üç saatdan sonra yenə buraxdılar.

Ermənistanlı qaçqınlarla ilgili piket təşkil etdiyimiz üçün məni bir dəfə də Eldar İbrahim, Mənsur Əlisoyla birlikdə Mərkəzi Komitənin qabağında tutmuşlar. F. Hüseynov bizi saat yarıma qədər dindirib, danışdırıb buraxdı.

Təxminən bu vaxtlar olardı, respublikanın baş prokuroru İlyas İsmayılov, Azərbaycan KP MK-nın ümumi şöbəsinin müdiri Teymur Elçin, MK-nın yeni şöbə müdiri Namiq Axundov məni ayrı-ayrılıqda yanlarına çağırtdırdılar. Bir məqsədləri vardı: həyatda nə istəyirəm mənim üçün etsinlər, ancaq sakit olum, xalqı dövlətə qarşı ayaqlandırmaqdan əl çəkim. Namiq Axundov hətta dedi: "Azərbaycan Demokrat Firqəsinin kadrları qocalıb sıradan çıxmışlar. Biz razıyıq ki, səni o firqənin sədri qoyaq". "Mən o firqə ilə 63-də qurtarmışam" deyərək, onun təklifini rədd etdikdə, dedi: "Sən nəinki özünü fikirləşmirsən, balalarını da nəzərə almırsan". Ona cavab verib dedim: "Mən istəyirəm hamının balaları xoşbəxt olsun, mənimkilər də onun içində. Mənim balam xoşbəxt olub, başqalarınınkı bədbəxt olacaqsa, bu xoşbəxtlik mənim balama lazım deyildir". Əlacı kəsilib: "Fikir doğrudur" dedi. Qalimulin isə həbsxanada mənə bu təklifi edəcəkdir: "Vətəndaşlığı qəbul et, səni respublikanın rəhbərlərindən biri edək". Xalqımın xatirinə, azadlığımız xatirinə  təklifi  qəbul etməyəcəyəm.  Qəbul etsəydim, mübarizədən əl çəkməli idim.

Teymur Elçinin yanına məni F. Hüseynovun müavini polkovnik Hüseynxan Ocadov aparmışdı. Danışığımızda uzlaşma alınmayıb qayıdanda, Hüseynxan dedi: "Hatəmi, gedirəm bu görüş haqda hesabat verim. Sənin haqqında mənim fikrimi bilirsən. Biz səni tuta bilmirik (söhbət uzunmüddətli tutulmaqdan gedir -T.). Sənin bir çarən var, SSRİ-dən çıxartmaq" (1).

Qayıdaq Nemət Pənahlının mitinq təşkil etmək məsələsinə…

«Əbədiyyət yolçusu» kitabında yazılanlardan belə məlum olur ki, İlyas İsmayılov Nemət Pənahlını mitinq keçirmək fikrindən nə qədər daşındırmağa çalışsa da, bir nəticə əldə etmir: «Beləliklə, təxminən saat 1-ə qədər söhbətimiz uzandı, ancaq heç bir razılığa gələ bilmədik. Səhəri günü məni Mərkəzi Komitəyə dəvət etdilər. Mən Əyyam Musayevlə Mərkəzi Komitəyə getdim. Bizi Telman Orucov qəbul elədi. Biz xeyli söhbət elədik… Axır ki, belə razılığa gəldik ki, əgər mümkün olsa, mən mitinqin qarşısını alacağam. Əgər mitinqin qarşısını almaq mümkün olmasa, onda rəhbərlik düşünülməmiş addım atmasın. Yəni gücə, təzyiqə baş vurmasın.

Gecədən xeyli keçmiş biz Mərkəzi Komitədən geri döndük. Həmin gecə İlyas İsmayılov oktyabrın 2-də keçirilməsi planlaşdırılan mitinqin qadağan olunduğu haqda televiziyada çıxış etdi. Bakıda həqiqətən də gərgin vəziyyət yaranmışdı. Fəaliyyətsiz qaldıqca, tədricən nüfuzumuzu itirirdik. Dəfələrlə mitinq elan edib, sonradan onu təxirə salmağımız xalqın bizə olan inamını zəiflədirdi.

Telman Orucov
Hökumətlə dəllallıq edən qüvvələrin iç üzü hamıya məlum olmasa da, prosesdə yaxından iştirak edən hər kəsə artıq yaxşı məlum idi. Odur ki, mənə inanan insanlar bu tip satqın ziyalılardan əl çəkməyimi tələb edirdilər. Deyirdilər ki, bir də mitinqi təxirə salsam, mənə olan inamlarını tam itirəcək, bir də ardımca getməyəcək, öz bildikləri kimi hərəkət edəcəklər. Odur ki, onlarla şərt kəsdim, dedim ki, əgər hamınız məni dinləyəcəksinizsə, məsuliyyəti öz üzərimə götürməyə hazıram. Yox, məni eşitməyəcək və hər hansı bir düşünülməmiş addım atacaqsınızsa, mən bu məsuliyyətin altına girə bilmərəm. Şərtləşdik ki, oktyabrın 2-də mitinqin baş tutması üçün var gücümüzlə çalışacağıq. Ancaq görsək ki, təhlükəli vəziyyət yaranır, qırğın düşə bilər, dərhal dağılarıq.

Hər şey bütün incəliklərinə qədər nəzərə alınmışdı. Hansı qüvvənin saat neçədə, haradan hərəkət edəcəyi, harada toplaşacağı, hansı qüvvə ilə birləşərək hansı istiqamətə hərəkət edəcəyi düşünülmüşdü. Təxmini ssenari belə idi: ayrı-ayrı müəssisələrdən gələn qüvvələr saat 11-ə 5 dəqiqə qalmış Nərimanov metrosunun içində toplaşır. Bəzi qruplar Nərimanov parkında, bəziləri Nərimanov kinoteatrının arxasında mövqe tutur. Səttərxan zavodunun fəhlələri yataqxanada toplanır və oradan çıxan kimi qüvvələr yol boyu bir-bir onlara qoşulur» (3, s. 145-146).

Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, nə qədər dilə tutmuşdumsa, Hatəmini Nemətə tam dəstək verməyə razı sala bilməmişdim. Nemətin oyun oynadığını, ona artıq inanmadığını söyləyib imtina etmişdi. Bununla belə ətrafımızda olan qüvvələrin mənimlə getməsinə etiraz da etməmişdi. Odur ki, həmin gün radikal ruhlu «Çənlibel»çilərin koordinasiyasını öz üzərimə götürmüşdüm. Nərinanov kinoteatrının sağ tərəfində yerləşən çayxanada oturub dostlar vasitəsi ilə qruplarımızla əlaqə saxlayırdım. Fuad Ağayev də mənimlə idi. İrandan SSRİ-yə yenicə pənah gətirmiş fədailərdən olan Güneyli dostumuz Siyamək (Nasir Rəhbəri) də Milli Hərəkata yaxından dəstək vermək üçün bizə qoşulmuşdu.

Siyamək (Nasir Rəhbəri)
Zavod fəhlələrinin yataqxanadan çıxmasına təqribən 7-8 dəqiqə qalmış Nemətin otaq yoldaşı, zavodun fəal fəhlələrindən və «Çənlibel» təşkilatının üzvlərindən biri olan Kamal Həsənov yanımıza gəlib bildirdi ki, yataqxananın həyətinə zirehli hərbi maşınlar yeridilib və pulemyotlarını yataqxananın qapısına tərəf çeviriblər. Yataqxananın binası silahlı rus əsgərləri tərəfindən mühasirəyə alınıb.

Artıq hər şey məlum idi. Mitinq, deyəsən, baş tutmayacaqdı. Odur ki, metronun içində toplaşmış qüvvələrə xəbər göndərib onları məlumatlandırmaq istədim. Amma macal tapmadım, bir də gördüm ki, hər tərəfdən milislər axışıb bizi milis maşınlarına tərəf sürükləməyə başlayıblar. Hadisə elə sürətlə baş verdi ki, ilk əvvəl nə olduğunu anlamadıq. Siyaməkdən başqa hamını tutuqlayıb maşınlara doldurmağa başladılar. Siyamək özünü itirməyib çayçının məcmeyilərdən birini götürərək stolun üstündəki çaydan və stəkanlara yığışdırmağa başlamış və milislər də onu çayçı zənn edərək toxunmamışdılar.

Bizi bir müddət Nərimanov rayon polis idarəsində saxlayıb buraxdılar.

Beləcə, Nemətin də mitinq cəhdi alınmadı.

Bu hadisədən sonra Nemət Pənahlı aclıq elan etdi. Səhv etmirəmsə, bu hərəkat dövründə həyata keçirilən ilk aclıq aksiyası idi. Ə . Tahirzadə bununla bağlı qeydlərində yazır:

«2 - 6 oktyabrda  Şmidt adına maşınqayırma zavodunun  fəhləsi Nemət  Pənahov  aclıq elan edib. 3-ündə  həmin  zavodun  fəhlələri tətil edib. Respublika prokuroru İlyas İsmayılov Nemətə söz verib ki, onun tələblərini ödəyəcək» (4).

Məhəmməd Hatəminin yaratdığı, mitinqdə adlarını bəyan edərək məşhurlaşdırdığı komissiya üzvlərinin mitinqlərin baş tutmaması üçün dövlətin göstərişi ilə törətdikləri təxribatlar sayəsində Azərbaycan xalqı uzun müddət ortaya iradə qoya və Kremlə təzyiq edə bilmədi. Bu adamlar bunula da kifayətlənmədilər. Hatəmini «Çənlibel»dən uzaqlaşdıraraq təşkilatı ələ keçirməyə çalışdılar. Görünən bu idi ki, artıq «Çənlibel» öz tarixi missiyasını başa çatdırıb. Artıq hərəkata rəhbərlik edəcək yeni bir siyasi təşkilata ehtiyac var idi. Odur ki, Hatəmi və tərəfdarları, yəni radikal qüvvələr Xalq Hərəkatı Cəbhəsi adında bir təşkilat qurmağa qərar verirlər. Hatəmi yazır: «Dövlət nə qədər çalışırdı Çənlibeli ortadan qaldıra bilmirdi. Axırda onu əlimdən çıxartmağa getdi. Bunun ən asan yolu ətrafıma yığdığım adamların əli ilə məni Çənlibelin büro üzvülüyündən çıxartmaq idi. 30 oktyabr 1988-ci il tarixində gündüz saat 2-də Tağı Xalisbəyli , Nemət Pənahov, Həsən Merac, Fazil Mustafayev (hamısı podpolkovnik Eldəniz Əliyevin naxçıvanlı yerliləridir), Vurğun Əyyubov iclasda məni səs çoxluğu ilə büro üzvülüyündən çıxardırlar, iclası mənim və Ağası Hunun tərk etməyimizdən sonra. Səsvermədə Xəlil Rza ilə Tofiq Rəsulov bitərəf qalırlar. Başıma bu işin gətiriləcəyini qabaqcadan duyaraq, Çənlibelin həmin gün saat 4-də başlayacaq ümumi yığıncağına öz hazırlığımı görmüşdüm. Beləki, bütün çənlibelçiləri, Çənlibel Təşkilatının ardınca gedən zavod-fabrik cəmiyyətlərinin nümayəndələrini əlaltdan həmin iclasa dəvət etmişdim. Fikrim Çənlibeli Xalq Hərəkatı Cəbhəsinə çevirib əlimdə saxlamaq idi.

Zal adamla ağzına qədər dolu idi. Rayonlardan, Naxçıvan Muxtar Respublikasından da xeyli adam vardı. Məruzə bitincə, yuxarıda adlarını çəkdiyim xəyanətkar çənlibelçilərlə Varlıq qrupundan İsmayıl Təriqpeyma, Əbülfəz Əliyev, Firidun Cəlilov birləşərək, yığıncağı dağıtmaq istədilər…

T. Xalisbəyli çığırırdı ki, Hatəmi milləti qana çəkir. Bütün zal bizim tərəfimizdə idi. Yığıncağı dağıtmağa onlara imkan vermədik. Məruzə başlamamışdan qabaq, rəyasət heyətində yanımda oturmuş Vurğun Əyyubov mənə demişdi: "İndi gör başına nə gətirəcəyik". Öz başlarına iş gəlmişdi. Beş-on nəfər yalnız özləri zaldan çıxası oldular (Xəlil Rza onlardan ayrılıb bizə qoşuldu). Çıxıb da, Vurğun çöldə milislərə deyirmiş: "Biz onları dağıda bilmədik, gedin siz dağıdın". Təriqpeyma isə mənim haqqımda deyirmiş: "O, İran casusudur". Ağlım belə kəsir ki, təmiz adamı beləcə ancaq DTK agenti ləkələyə bilərdi.

Milis zabitləri, milislər də zalı dağıda bilmədilər. Yığıncağı davam etdirdik. Xalq Hərəkatı Cəbhəsi Keçici Mərkəzinin proqram və nizamnamə səciyyəli "Azərbaycan xalqına bildiriş"ini oxudum. Sənəd böyük rəğbətlə, alqışlarla qarşılandı. Məni Xalq Hərəkatı Cəbhəsinə sədr seçdilər.

Mən 5 dekabr 1988-də tutulduqdan sonra T. Xalisbəyli ilə V. Əyyubov bir neçə kərə iclas təşkil edib, Çənlibeli dirçəltmək istəyirlər. Belə təşəbbüs anlamsız bir iş idi. Çünki Çənlibel Təşkilatı milli azadlıq hərəkatındakı öz yerini Xalq Hərəkatı Cəbhəsinə tərk edib artıq tarixə qarışmışdı.

Xalq Hərəkatı Cəbhəsinə daxil olan ayrı-ayrı kollektivlərin, fərdlərin ilk siyahısı Eldar İbrahimdə qalmışdır. Mənim əlimdə aşağıdakı kiçik siyahı vardır.

1. Axundov Elşən Məmməd oğlu - 160 nəfər.

2. Səlimov Firidun - Sərnişin Daşıma İdarəsi –        20 nəfər.

3. Cəfərov İshaq Məsim oğlu – Avtomobi Nəqliyyatı Nazirliyinin Texniki -Təchizat  Bazası - 3 nəfər.

4. Şükürov Tofiq - Azıx Cəmiyyəti - 150 nəfər.

5. Nəsirov Vaqif - 30 nəfər.

6. Nəbiyev Qəhrəman - Şah İsmayıl Xətai Birliyi (EVM zavodu) -170 nəfər.

7. Məmmədov Rüstəm - 3 nəfər.

8. Həsənov Mövlud - 50 nəfər.

9. Bağırov Rəfael - Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbi - 20 nəfər.

10. Mehdi Azəri - 2-ci Zabrat - 300 nəfər.

11. Abbasov Rauf (Rauf Arifoğlu – B. T.) - Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Üzümçülük-Şərabçılıq İnstitutu - 20 nəfər.

12. Qasımov Nəriman - Yük-Avtomobil Nəqliyyatı Dəstəsi - 5 nəfər.

13. Əsgərov İmran - 31 nömrəli məktəb - 30 nəfər.

14. Mehdiyev Mehdi - Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutu - 27 nəfər.

15. Abbasov Zahid - 25 nəfər.

16. Şükürov Haqverdi İstail oğlu.

17. Quliyev Elxan Həsənağa oğlu.

18. Quliyev Niyazi Hüseyn oğlu.

19. Almuradov Nəriman Musa oğlu.

20. Qulamov Əsgər Ağatac oğlu.

21. Quliyev Mətləb Qafar oğlu.

22. Məmmədov İntiqam Həvəskar oğlu.

23. İsmayılov Osman Hacızadə oğlu.

24. Bayramov Ziyəddin Məhərrəm oğlu.

25. Əhmədov Mahmud Fəraməz oğlu.

26. Eminov Rasim İbrahim oğlu.

27. Eldarov Nazim Eldar oğlu.

28. Qurbanov Şahin Musa oğlu.

29. Səmədov Bəybala.

30. Cavadov Eldar Cavad oğlu.

31. Kərimova Ruhinaz.

Yazıçı Məmməd Murad Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin yaranmasından danışaraq yazır: "Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin yaranma mənşəi də səciyyəvidir. Dövrü mətbuatın məlumatına görə, o, milli folkloru, mifologiyanı, dili, tarixi tədqiq etmək məqsədi ilə 1987-ci ildə yaradılmış "Çənlibel" cəmiyyətindən çıxmışdır"(6; 1).

Həmin dövrdə başqa bir qrup da «Xalq Cəbhəsi» adı altında başqa bir təşkilat yaratmaqla uğraşırdı. Bu şəxslərin kimliyi və öz məqsədlərini necə həyata keçirdikləri barədə «Əbədiyyət yolçusu kitabında çox müfəssəl və maraqlı bir məlumat bulunmaqdadır. Kitabın müəllifi yazır: «O günlər Rəfail Allahverdiyevlə, demək olar ki, hər həftə görüşürdük. Rəfail məni növbəti görüşə çağıranda dedi ki, Fuad Musayev ondan xahiş edib ki, məni Araz Əlizadə ilə tanış etsin. Xalq Cəbhəsinin yaradılmasında mən onlara kömək edim. O zaman başqa respublikalarda xalq cəbhələri artıq yaradılmışdı. Azərbaycanda da «Xalq Cəbhəsi» adlı qrup yaratmaq barədə söz-söhbət gəzirdi. Araz Əlizadə ilə görüşməkdən imtina etdim. Fuad Musayevə nifrət etdiyimi söylədim. Rəfail Fuad Musayevin, necə də olsa, Bakı şəhər partiya kimitəsinin katibi olduğunu xatırladaraq, bir də təkidlə xahiş etdi, bildirdi ki, Azərbaycanın gənc ziyalılarından ibarət böyük bir qrup yaradıblar ki, «Xalq Cəbhəsi»ni təsis etsinlər. Araz Əlizadə də gənc alimlərimizdən biridir. Mənim onunla tanış olmağımın, hər halda, heç bir zərəri yoxdur.