Ent davlat sharqsh

III bob bo‘yicha xulosalar

Ishimizning uchinchi bobiga bag‘ishlangan o‘zlashmalarning morfologik tahliliga xulosa yasab shuni aytishimiz mumkinki, turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlarning asosiy qismi ot so‘z turkumiga oid so‘zlardir. Bundan tashqari boshqa sifat, fe’l, ravish so‘z turkumida ham turkiy o‘zlashmalar aniqlandi. Son so‘z turkumida faqat 2 ta turkiy o‘zlashma aniqlandi. Olmosh so‘z turkumiga mansub turkiy o`zlashmalar uchramadi. Ularning fors tili lug‘at tarkibidagi morfologik moslashuv jarayoni o‘rganildi va bu hodisa jumlalar tarkibida ko‘rib chiqildi.

⁹⁵ A.Quronbekov .Fors tili leksikologiyasi. Т., 2008.51-bet.

69
IV BOB. TURKIY TILDAN FORS TILIGA O‘ZLASHGAN

SO‘ZLARNING SEMANTIK TAHLILI

O‘zlashmalarning moslashuv jarayoni orasida semantik jihatdan moslashuvning ahamiyati katta va ancha qiziqarlidir. Umuman olganda, leksik birliklarning ma’nosi va undagi o‘zgarishlarni o‘rganuvchi semantika (semasiologiya) barcha zamonaviy tilshunoslik maktablarida o‘ta muhim bo‘limlardan hisoblanadi⁹⁶. Zero, til avvalo muloqot va axborot almashinuvi qurolidir. Shuningdek, so‘zning semantik strukturasi, so‘zning leksikografik talqini, monosemiya, polisemiya kabi masalalar bilan chambarchas bog‘lanadigan bu muammo faqat semasiologiya uchun emas, balki tilning boshqa lingvistik bahslari (leksikologiya, leksikografiya, onomasiologiya, etimologiya kabilar) uchun ham prinsipial ahamiyatga ega⁹⁷.
Har bir tilning lug‘at tarkibidan joy olgan har qanday so‘z, xoh u o‘zlashma bo‘ladimi, xoh tilning asl lug‘at fondiga oid so‘z bo‘ladimi, birinchi navbatda u ma’nolar anglatishi bilan qadrliroqdir. Chunki so‘z ma’no – semasiz yoki tovushli (jarangli) belgisiz yuzaga chiqmaydi. O‘z tabiatiga ko‘ra farqlanuvchi bu ikki jihat ayni paytda muayyan unsurning yaxlitligini, ajralmasligini tashkil etadi. Tovush ma’no–mazmunga xizmat qilishi bois ma’no so‘zning asosiy elementi hisoblanadi. So‘z ma’nosi voqelikning til sohiblari tomonidan aynan bir xil, o‘xshash yoki yaqin idrok qilinishiga asoslanadi, til egalarining bilish salohiyatiga muvofiq tuziladi. Inson shuurida aks etuvchi in’ikos, asosan, kishilarning o‘zaro muloqot jarayonida, ularning tilida ro‘yobga chiqadi. So‘z shakli esa so‘z ideal tomonning material timsoli hisoblanib, u tufayli ma’no (ideal tomon) suhbatdoshga tushunarli bo‘ladi. Demak, so‘zning material tomoni nafaqat ideal (ma’no) tomonini ifodalaydi va ro‘yobga chiqaradi, balki ideal tomonning kommunikativ, umumiy, tushunarli bo‘lishi uchun xizmat qiladi. Ideal tomon material tomonsiz mavjud

⁹⁶ Гайсина Г.Р. Персидскиe заимствования в башкирском языке: Автореф. дис. …канд. филол. наук. – Уфа, 2008. – C. 7.
⁹⁷ Қўчқортоев И. Ўзбек тили лексик семасиологияси ва унинг актуал вазифалaри // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент: Фан, 1982. – № 6. – Б. 27.
70
bo‘lolmasligi kabi, material tomon ham ideal tomonsiz yuzaga kelmaydi. So‘z

yangilanibgina, yangi qiyofaga kiribgina qolmay, shuningdek, o‘z fonetik ko‘rinishi (shaklini) ni o‘zgartirmagan holda semantik o‘zgarishlar negizida qayta maydonga chiqishi mumkin⁹⁸.
So‘z o‘zlashishi dastlab so‘z va uning ayrim leksik ma’nolari holatida yuz berib, semantik tuzilishi to‘la o‘zlashmaydi. Chunki tilga kirib kelgan dastlabki davrda o‘zlashmaning ma’nosi to‘la beriladigan va ifodalanadigan kontekstda hali shakllanmaydi. Zero, u xalqlarning o‘zaro madaniy munosabatiga bog‘liq holda, unga tobe munosabatda qabul qilingan narsa va predmetlarni ifoda etuvchi leksik ma’nosi orqaligina qabul qilingan bo‘ladi⁹⁹.
Chet so‘z asta–sekin tilda ma’lum leksik birliklar bilan bog‘liq holda ishlatila boshlaydi. Nutqda muayyan qo‘llanish shakllarini oladi. Til egalari ona tillaridan unga mos ekvivalent topishga harakat qilishadi. Mabodo, shunday til birligi bo‘lsa, o‘zlashmaning ma’nosi yanada oydinlashadi va konkretlashadi. Uning tilda qo‘llanilish o‘rni belgilanib, ishlatilishi aktuallashadi. Nomlangan faktorlar chet so‘z ma’nosiga, u anglatuvchi tushuncha va tasavvurlarga ham ta’sir qiladi. Zero, chet so‘zning ma’nosi qabul qiluvchi tilning lug‘at tarkibi, taraqqiyot darajasiga qarab to‘la, qisman va hatto butunlay o‘zgarib ham o‘zlashishi mumkin¹⁰⁰.
Turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlarning semantikasidagi o‘zgarishlarni o‘rganish ancha qiziqarli va shu bilan birga unda biroz murakkab va nozik qirralari mavjud.
Birinchidan fors tilidagi turkiy o‘zlashmalar uzoq muddatli vaqt mobaynida o‘zlashgan. Ilk turkiy elementlar islomdan keyingi davrning boshlariga to‘g‘ri kelsa, XIX asrga kelib ham ularning fors tiliga kirib kelishi davom etgan. Ana shu katta davr ularni ma’no jihatdan tadqiq etishda biroz qiyinchilik tug‘diradi.
Ikkinchidan turkiy tillardan o‘zlashmalar fors tilidagi boshqa arab yoki yevropa (fransuz, ingliz va rus) tillaridan kirgan o‘zlashmalar singari muayyan va
⁹⁸ Дадабоев Ҳ ., Ҳамидов З., Холмонoва З. Ўзбек адабий тили лексикаси тарихи. –Тошкент: Фан, 2007. – Б. 102.
⁹⁹ Ўзбек тили лексикологияси. – Тошкент: Фан, 1981. – Б. 271.
¹⁰⁰ Жуманиёзов О. Ўзбек тилидаги герман тиллари ўзлашмалари. – Тошкент: Фан, 1987. – Б. 85-86. 71
aniq bir tildan o‘zlashmagan. Bunda bir qator turkiy tillar oilasiga mansub bo‘lgan

tillar nazarda tutiladi. Ammo, bu fors tiliga o‘zlashmalarning kirib kelishida barcha turkiy tillar ishtirok etgan degani emas. Hozirgi fors tili lug‘at tarkibidagi turkiy o‘zlashmalarning asosiy qismi ozarbayjon, turk va shu kabi boshqa o‘g‘uz tillaridan kirganligini ta’kidlash lozim. Ularning o‘zlashgan davri asosan XV asrdan buyog‘idir. Shuning uchun ko‘pgina adabiyotlarda “ozarbayjoncha so‘zlar” deb ham beriladi. Forsiy manbalarda esa ىناجیبرذآ ىاه هژاو vājehā-ye āzarbayjāni “ozarbayjoncha so‘zlar” va ىناجیبرذآ – ىكرت ىاه هژاو vājehā-ye torki– āzarbayjāni “turkiy–ozarbayjoniy so‘zlar” deb beriladi.
Mazkur magistrlik dissertatsiyamizning to‘rtinchi bobida turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlarning semantikasi tahlil etildi. Bunda asosan ma’no kengayishi, ma’no torayishi, yangi ma’no kasb etish va ma’no o‘zgarishisiz ko‘chishi kabi semantik xususiyatlar o‘rganildi.