Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 176 geniş yayılmışdır. Xəlvətiyyə təriqəti XV əsrdən etibarən Seyid Yəhya Bakuvinin müridləri vasitəsilə İran, Orta Şərq, Misir, Türküstan, Hindistan və Balkan yarımadasında geniş yayılmışdır. Sufizm və masonluq Əvvəlcə qeyd etməliyəm ki, bu mövzu bizim araşdırmamızın obyekti deyil və ola bilsin ki, ümumi xətdən bir qədər kənarlaşmış oluruq. Lakin çoxdandır bizi düşündürən bir məsələnin yazılması üçün bir məqam gözləyirdim. Bununla belə, uzun müddətdir ideya və həyat tərzi baxımından sufizm və masonluq arasında oxşarlıqların olmasının diqqətimi cəlb etməsinə baxmayaraq, istinad edəcəyimiz etibarlı mənbələrin olmaması və ümumilikdə düzgün anlaşılmamaq qorxusu məni bu mövzuya ehtiyatla yanaşmağa vadar edirdi. Nəhayət, bu yaxınlarda bir kitabda bununla bağlı bir mənbəyə rast gəlməyim məni öz mülahizələrimi yazmağa cəsarətləndirdi. XIX əsrin sonlarında Naxçıvan bölgəsinin etno-coğrafi, siyasi vəziyyətini öyrənmək üçün bölgədə olan Konstantin Nikolayeviç Smirnovun yazılarında qeyd olunan bu məqam olduqca maraqlı göründü. O, Naxçıvanda gəaliyyət göstərən sufi dərviş qruplarından biri olan nöqtəvilər haqqında yazırdı ki, “Naxçıvan bölgəsinin bir sıra yerlərində yaşayan nöqtəvilər XIX yüzilliyin ikinci yarısı - XX yüzilliyin əvvəllərindən etibarən Avropa xasiyyəti kəsb etməyə və özlərini frank-masonlar və ya Naxçıvanda deyildiyi kimi “farmasiyon”lar (farmason) adlandırmağa başlamışlar”. 139 İctimai fikir tarixində yer alan masonluğun və ya mason lojalarının islam dini əleyhinə və bütünlükdə Şərq dəyərlərinə qarşı təşkilatlanmış bir missoner cərəyan olması haqqında mülahizələrin 139 Смирнов К.Н. Материалы по истории и этнографии Нахичеванского края. Баку: Озан, 1999, стр.159 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 177 fonunda masonluq və sufiliyin reallıqda bir-birinə düşmən olması, onların əks etdirdikləri dəyərlərin disharmoniya ilə səciyyələnməsi, eləcə də Şərq ölkələrində mason ideyalarına uyğunlaşmanın Qərbin gizli bir missiyasına xidmət etməsi təsəvvürü yaradır. Bu baxımdan, rus hərbçi-şərqşünas Konstantin Smirnovun təəssüratları da bu mənzərəni əks etdirir. Lakin onun araşdırmasının daha çox müşahidəyə əsaslandığını nəzərə alsaq, sufi bir cərəyanın Qərb təsirinə düşməsi ehtimalı inandırıcı görünmür. XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ədəbi mühitin tədqiqatçılarından akademik İsa Həbibbəyli də bu məsələyə toxunur və yerli ziyalıların “farmason” adlandırılmasını onların mason ideyalarına xidmət etməsi ilə deyil, yenilikçi ruh və Avropa tipli libas və davranışı ilə əlaqələndirir. Müəllif yazır: “XIX əsrin sonunda Naxçıvan mühitində mühafizəkar qüvvələr, xüsusən də bəhailik təriqətini təmsil edən qüvvələrlə gənc maarifçi nəsil arasında ciddi, gərgin toqquşma və çəkişmələr olmuşdur. Mühafizəkarlar bu ziyalılara qarşı kin və nifrət hissi oyatmağa çalışır, “dəli”, “farmason”, “firəngiməab”... kimi sözlərlə təhqir edirdilər. Lakin onlar Avropa masonçuluğunun radikal, monopolist qanun və tələblərini qəbul etməmişlər. Bəlkə göstərilən dövrdə Naxçıvan maarifçiləri bunlarla heç lazımi səviyyədə tanış da deyildilər. Azadfikirli, mədəni, maarifpərvər olmaları, həqiqət axtarıcılığı ideyasına sədaqətləri onların fəaliyyətini ideyaca masonluğa yaxınlaşdırmışdır. Farmosonluq Azərbaycana, xüsusən Naxçıvana Tehran “fərmuşxana”larından, Türkiyədəki Osmanlı lojalarından sızıb gəlmiş, lakin müstəqil bir təşkilata çevrilə bilməmişdir. Müşahidələr göstərir ki, 80-90-cı illərin maarifçilərinə bu adı, Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 178 ayamanı onların tərəfdarları deyil, əleyhdarları vermişlər.” 140 Bununla bağlı tədqiqat aparan başqa bir azərbaycanlı alim Hüseyn Həşimlinin gəldiyi nəticə də sufi cərəyanın (hazırkı nümunədə nöqtəviliyin bu qolunun) Qərbin vasitəsi olmadığını əks etdirir. Müəllif, göstərir ki, “Bir fikir cərəyanı olmaq etibarilə farmasiyonluq daha çox Şərq zəminində təşəkkül tapmış, kökü XVI əsrə gedib çıxan nöqtəvilik təriqəti ilə bağlı olmuşdur. Farmasiyonların ideya-fəlsəfi qaynaqları sırasında məzdəkilik və xürrəmiliyin də bəzi izləri müşahidə edilməkdədir”. 141 Biz də öz növbəmizdə Şərqdə sufizm ilə Qərbdəki masonluq arasında birbaşa bağlılıq və əlaqənin olmasını güman etmirik. Bu iki cərəyan arasında sadəcə ideya və həyat tərzi baxımından oxşarlıqlar müşahidə olunur. Bu zaman birinin digərinə təsiri barədə danışmaq üçün də əsaslı faktlar və səbəblər mövcud deyildir. Ümumiyyətlə tarixdə bir-biri ilə əlaqəsi olmadan müxtəlif məkan və müxtəlif zamanlarda oxşar hadisə və proseslərə kifayət qədər rast gəlinir və bu proseslərin paralel olaraq, bir-birindən asılı olmadan, hətta birinin-digərindən xəbəri belə olmadan inkişafı halları ilə rastlaşırıq. Bizim fikrimizcə, sufilik və masonluq da bir- biri ilə əlaqəli olmayan, yalnız aralarında bənzərliklər olan ideya cərəyanlarıdır. Masonluq yaradılış və mahiyyəti etibarilə Qərb yönlü və mənbəli, sufizm isə əksinə, Şərq dünyagörüşünü əks etdirən fəlsəfədir. Toronto (Kanada) İslam institutunun professoru, islam nəzəriyyəçisi Şeyx Əhməd Kutti müsəlmanın mason ola 140 Həbibbəyli İsa. Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri. Bakı: Azərnəşr, 1997, səh.180 141 Həşimli Hüseyn. Naxçıvanda farmasiyonluq: tarixdə və ədəbiyyatda. Naxçıvan tarixinin səhifələri(“Uluslararası qaynaqlarda Naxçıvan” beynəlxalq simpoziumunun materialları). Bakı: ADPU nəşriyyatı, 1996, səh.122 Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|