Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
- Gəmiqayada Tеnqri etiqadı Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 162 bütün hallarda “Göy”lə əlaqələndirilirdi. Bu ideya daha çox qəbul olunur ki, Türk tanrıçılığı tək Tanrı inancı -“Göy-Tanrı” anlayışı ətrafında təşəkkül tapmış göydən enmə kitabı, eləcə də peyğəmbəri olmayan özünəməxsus monoteist bir dindir. Cəlal Bəydili yuxarıda istinad etdiyimiz kitabında yazır ki, “Başlanğıcını yerlə göyün bir bütövlük təşkil etdiyi din düşüncəsindən alan Göy-Tanrı inanışı - Tanrıçılıq idi ki, ənənəvi türk cəmiyyətindəki din anlayışını təməlində maadiyyat dayanan əski yunan və eləcə də öz qidasını möcüzəyə inanmaqdan alan digər dini düşüncə sistemlərindən ayırırdı”. 124 Əski çağlardan bəri mövcud olan bu dini etiqad orta əsr qaynaqları ilə də təsdiqlənir. VI əsrdə Bizans diplomatı və tarixçisi Menandr yazırdı ki, hər nə qədər torpağa, suya və oda sayğı, ehtiram göstərsələr belə türklər yenə də kainatın yaradıcısı olan tək Tanrıya inanırlar. Bu müəllif həm də ilk dəfə türklərin yazıya sahib olması haqqında məlumat verir. Bizans imperatoru I Yustin (518 - 527) tərəfindən türk səfiri Maniaxın qəbul mərasimini təsvir edərkən Menandr xaqanın “skif yazısı” ilə məktub yazdığını göstərmişdir. 125 Başqa bir Bizans tarixçisi Feofilakt da (VII əsr) yazırdı ki, “Türklər hər şeydən çox oda ehtiram edirlər, hava və suya da ehtiramları böyükdür, torpağa həsr edilmiş himnlər oxuyurlar. Sitayişi isə “Tək Tenqri” adlandırdıqları yeri və göyu yaradana edirlər. Ona ayğır, qoç və buğa qurban verirlər”. 126 Aşağıdakı şəkildə 127 Tanrıçılıqda Üç Dünya Kosmologiyasının rəsmi verilmişdir. Dünyanın ortasında duran Dünyalar Ağacı, Yeraltı, Yer üzü və Yuxarı aləmi birləşdirən nöqtədir. 124 Cəlal Bəydili. Türk mifoloji obrazlar sistemi: struktur və funksiya. Bakı: Mütərcim, 2007, səh. 154 125 http://ru.wikipedia.org/wiki/ /Менандр_Протектор. 126 Феофилакт Симокатт. История. Москва, 1957, стр. 161 127 http://www.nbi.dk/~natphil/Siberian.html Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 163 Türk təfəkküründə “Üç Dünya Kosmologiyası” Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 164 Tenqrizmdən (Tanrıçılıq) tamamilə fərqlənən şamanizmi də bəzən türklərə xas dini dünyagörüşü hesab edən mənbələrə rast gəlinir. Ancaq bu yerdə şamanlığın ümumiyyətlə bir din deyil, mistika olduğunu və yalnız sırf türklər üçün xarakterik olmadığını qeyd etməliyik. Bununla bağlı Türkiyə Selçuk Universitetinin professoru Mehmet Aydın yazır: “Bəzi qaynaqlarda şamanizmi türklərin milli dini olaraq göstərməyə çalışırlar. Ancak şamanizm heç bir zaman türklərin milli dini olmamışdır. Çünki şamanizm bir din deyildir, şamanizm daha çox bir büyü və ekstaz törenlerini içeren, müxtəlif dinlərdən və hurafelerden oluşan bir Gəmiqayada Tеnqri etiqadı Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 165 dini senkretizm olaraq görülebilir. Digər tərəfdən şaman inancı sadəcə türklərə məxsus bir inanc da deyildir”. 128 Hətta islam dinini qəbul etdikdən sonra da türklər dini əqidədə öz milli çalarlarını saxlamışlar. Biz bu türk koloritinə islam daxilində heterodoks (azlıq) cərəyanlar, xüsusən sufizm daxilində aydınlıq gətirmək istərdik. İslam ideologiyası nə qədər bütün müsəlmanlar üçün bərabər haqlar tanısa da, Xilafətin ilk dövrlərində, xüsusən Əməvilərin hakimiyyəti zamanı ərəb olmayan müsəlmanlar (onlar “məvali” adlandırılırdılar) fərqli münasibət qarşılığında narazı idilər. Məvalilərin bir zümrə kimi aradan çıxması yalnız etnik müstəvidə ikili münasibətin olmaması mühitində baş verə bilərdi ki, bu proses də yalnız Abbasilərin hakimiyyəti dövründə reallaşmağa başlamışdı. Bunun əsl səbəbləri arasında Abbasilərin hakimiyyətə gəlməsində məvalilərin rolu və sonradan onların hakimiyyət aparatında tutduğu mövqe əhəmiyyətli rol oynayır. Nəticədə, Xilafət daxilində məvalilərə qarşı tətbiq olunan ayrı-seçkilik tədricən aradan qalxmışdır. Bununla belə, islamı qəbul etmiş qeyri-ərəblərin (türk, iran, soqd) əks reaksiyası artıq özünü başqa formada - dini cərəyanlarda göstərməyə başlamışdı. Onların islam dini dünyagörüşü daxilində özünəməxsus bir müsəlman əqidəsinin formalaşması prosesi gedirdi. Qeyri-ərəb müsəlmanların fərqləndirdiyi bu heterodoks islam anlayışı türk, iran, hind milli elementlərindən təsirlənərək islamı bu coğrafiyada özünəməxsus bir şəkildə yerliləşdirmişdir. Yəni, başqa sözlə desək, yerli mədəniyyətlə islam dəyərlərinin sinxronlaşması zəminində özünəməxsusluq yaranmışdı. 128 Mehmet Aydın. Türk Toplumunda birlikde yaşama təcrübəsi. Ankara,1995 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 166 Sufizmdə milli-etnik çalarlar İslami dəyərlərin milli ənənələrlə harmoniyasının yaranması tendensiyasına ilk əvvəl sufizm nümunəsində rast gəlirik. Sufizmin mahiyyətinə aydınlıq gətirmək üçün qeyd etməliyik bu dini-fəlsəfi dünyagörüşünə verilən tərifə görə “İslami bir həyat tərzi və düşüncə sistemi olan təsəvvüf Quranın və Həzrəti Məhəmməd peyğəmbərin göstərdiyi yolda (şəriət) ibadət, zikr, təfəkkür, pəhriz ilə nəfsani arzularını cilovlayaraq ruhu saflaşdırmaq (təriqət) və nəticədə öz mənliyindən və dünyadan qəlbən keçərək sadəcə Allaha bağlanmaqdır (həqiqət). Bu cür bir həyat və düşüncə tərzini qəbul edərək yaşayanlara sufi deyilir”. 129 Bu, sufizmə verilən yüzlərlə tərifdən sadəcə biridir. Dr. Mehmet Rıhtımın nəşrə hazırladığı “Seyid Yəhya əş-Şirvani əl-Bakuvi və Səfa əl Əsrar” kitabının müqəddiməsində bu anlayış hərtərəfli tədqiq edilmiş və məşhur sufilərin təsəvvüfə verdiyi bir çox təriflər də göstərilmişdir. Bütün qeyd olunan təriflərdən bu nəticəyə gəlmək olar ki, təsəvvüf dünyagörüşü ümumbəşəri və ümumislami mahiyyət daşıyır. Lakin fikrimizcə, bu ümumbəşərilik fonunda sufizmdə təbliğ etdiyi ideyalar baxımından deyil, tarixi inkişaf yolunda, yəni yaranış etibarilə müxtəlif amillərlə əlaqədar çalarlar da müşahidə olunur. Bizim qənaətimizə görə, islam dini daxilində sufi cərəyanların və təsəvvüf dünyagörüşünün meydana gəlmə səbəblərini dörd amillə izah etmək olar: 1 - sufizm, xüsusilə islamın ilkin dövrlərində bu dinin yeni ərazilərə yayılmasına xidmət etmişdir; 2 - müsəlman dünyası daxilində baş verən siyasi hadisələrə əks-reaksiya; 3 - islamdan əvvəlki elmi dünyagörüşünün dinin imkan verdiyi çərçivədə əks olunması; 4 - ərəb işğalı hesabına vahid ümmətə 129 Mehmet Rıhtım. Seyid Yəhya əş-Şirvani əl-Bakuvi və Səfa əl Əsrar. Bakı: Elm, 2010, səh. 19 Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|