Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 173 xalqa çatdırırdılar. Bu isə sadə camaata çətin mədrəsə təhsilindən daha tez və asan nüfuz edirdi. Görkəmli ədəbiyyatşünas Yaşar Qarayev “Azərbaycan ədəbiyyatı: XIX və XX yüzillər” (B., 2002) kitabında Yəsəvini türklüyü və onun vahid mənəvi-əxlaqi, bədii-fəlsəfi kültür məkanını yaradan və qoruyub saxlayan birinci “övliya - memar” kimi dəyərləndirir. Bu dəyərin mənası, elmi sanbalı və haqqauyğunluğu isə öz ifadəsini Xocanın türklüyə xidməti və türklük tarixində mövqeyi barədə alimin izahlarında tapır: “Bir ideoloq, mütəfəkkir və şair kimi Şeyx Əhməd Yəsəvinin ağıl və könül gücü onda oldu ki, o, təsəvvüflə təsəvvüfə qədərki türkün ruhu, dünyagörüşü, məişəti, həyat tərzi arasında fitri, təbii ahəngi də tuta bildi; ona yalnız milli təfəkkür yox, həm də milli dil, milli üslub, forma, vəzn biçimi verdi. Milli çalarları hətta təsəvvüfü yaymağın, təbliğ eləməyin tərzində, üslubunda qoruyub saxladı. Bunun üçün Əhməd Yəsəvi, hər şeydən əvvəl, hakim, rəsmi dil ənənəsini - ərəbcəni, farscanı bir tərəfə atdı, xalqa öz sözünü xalqın öz ovqatında, ruhunda, öz ana-baba, el-oba, xeyir-şər, toy-mağar, qopuz-saz dilində və üslubunda çatdırdı; yenə də hakim rəsmi poetikanı, üslub, vəzn ənənəsini - əruzu, sərbəsti bir tərəfə atdı, xalqa öz mahnısını xalqın öz vəznində - hecada, sazda, qoşmada, bayatıda çatdırdı”. Yaşar Qarayev hesab edirdi ki, Yəsəvilik - hər şeydən əvvəl kültür hadisəsidir, türklüyün sivilizasiyaya verdiyi dini- mənəvi dəyər və sərvətdir. Özü də bu sərvət - sufilik Yəsəvidən sonra türkləşməyib, əksinə, Yəsəvinin fəaliyyəti ilə həqiqi sahibinə - türkün özünə qayıdıb. O yazırdı: “Əgər təsəvvüfdən əvvəl Qorqud olmasa idi... Yəsəvi bu qədər tez yetişməzdi, əgər şaman-ozan ənənəsi olmasa idi, dərviş-ərən ənənəsi bu qədər kütləvi hal ala bilməzdi. Həm islam Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 174 əxlaqına, həm də təsəvvüf fəlsəfəsinə bir doğmalıq və yaxınlıq türkün ruhunda və fitrətində əzəldən də var idi.” 136 Türkiyəli alim Prof. Dr. Abdülkadir Karahan da yaranış etibarı ilə ərəb mənşəli olsa da təsəvvüf dünyagörüşünün türkün ruhuna yaxın olduğuna görə türklüklə sinxronlaşdığı qənaətindədir: “Təsəvvüf, türk torpaqlarına, İslamiyyət girdikdən və İraqda bu akım güclənib digər bölgələri də etkilemeye başladıqdan sonra yayılmışdır. Bu ince görüş və dərin düşünüş sistemini türk halkı yadırqamamış, eski geleneklerden bazılarına yakın yönləri olduğu, islam dinini seve-sevə bənimsədikləri və yüksək əxlaq kurallarına da uyğun olduğu için ona bağlanmışlardır. Aslında türklüyün ruhunda və könlündə, təsəvvüf akımının təmsil ettiyi uca və nikbin görüşlərə doğal bir yakınlık da vardır, denilebilir. Özəlliklə, təsəvvüfün kamil insan, üstün insan, evliya telakkisi bir bakıma, eski türklərin bir növ dastan qəhramanını, yenilmez başbuğlarını xatırladır. Onlar insan üstü güclərə, təbiət hadisələrinin olağanüstü görünüm və gəlişmələrinə inanırdılar. İştə maddi aləmdəki qəhrəmanlar, başbuğların bir ölçüdə yerini indi mənəvi aləmin sofiləri, veliləri, kamil insanları almakda idi.” 137 Azərbaycanda IX əsrdən etibarən təsəvvüfi cərəyanlar meydana gəlməyə başlamışdır. Təsəvvüfün artıq sistemləşdiyi XII əsrdən etibarən isə azərbaycanlıların bu dini dünyagörüşünə qatqısı ilə yaranan (yəni ərəb mənşəli olmayan) Sührəvərdiyyə və onun təsiri ilə Əbhəriyyə, Zahidiyyə, Xəlvətiyyə, Səfəviyyə, Hürufilik kimi cərəyanların ortaya çıxdığı məlumdur. Bu yerdə qeyd edək ki, 136 Yaşar Qarayev. Tarix: yaxından və uzaqdan. Bakı, 1996, səh. 30 137 Prof. Dr. Abdülkadir Karahan, Türk kültürü ve edebiyyatı. İstanbul, 1992, səh.57 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 175 bəzi müəlliflər hürufiliyi təsəvvüf düşüncədən və ümumiyyətlə şəriətdən kənar hesab edirlər. 138 Azərbaycanda ilk sufilər yuxarıda qeyd etdiyimiz birinci səbəblə, yəni islam dinini yaymaq, daha da möhkəmlətmək, missionerlik məqsədi ilə gəlmişdilər. Yəni həmin dövrdə bu düşüncə daşıyıcıları ərəb mənşəli idilər. Yalnız sonradan mədəni, milli, elmi düşüncələrin əks olunduğu yerli xüsusiyyətləri özündə birləşdirən təriqətlər yaranmağa başlandı. Azərbaycanlı sufilərin qurduğu təriqətlərin birincisi Sührəvərdiyyədir. Təriqətin qurucusu Ömər Şihabəddin Sührəvərdidir (1144 - 1234). Sührəvərdiyyə təriqəti ilk dövrlərdən etibarən İslam dünyasında ən geniş yayılan təriqətlərdəndir. Əvvəlcə Bağdad və Şam ətrafında yayılmış, daha sonra da İran, Anadolu və Türküstan tərəflərində vüsət tapmışdır. Sührəverdiyyənin ən geniş şəkildə yayıldığı yer isə Hindistandır. Şihabəddin Sührəvərdinin xəlifəsi Bəhaəddin Zəkəriyyə Multani tərəfindən Hindistanda tərəfdarlar tapan bu təriqət həmin bölgənin ən böyük təsəvvüf məktəbi olmuşdur. Şihabəddin Sührəvərdinin əmisi Əbdüqahir Sührəvərdinin davamçılarından olan Ütbəddin Əbhəri isə Əbhəriyyə təriqətinin qurucusudur. Azərbaycan torpaqlarında Əbhəriyyədən törəyən təriqətlər geniş yayılmışdır. Bu məktəbin davamçıları arasında Yəhya Sührəvərdi, Şəms Təbrizi, Şeyx Şihabəddin Təbrizinin adlarını çəkmək olar. Azərbaycanda ortaya çıxan ən önəmli təriqətlərdən biri də Xəlvətiyyə olmuşdur. Xəlvətiyyə XIV əsrdə tamamilə bu ərazinin mənəvi mühitində doğulmuş xüsusi bir irfani məktəbdir. Xəlvətiyyə Şirvanda təşəkkül etmiş və daha çox da Anadoluda 138 Mehmet Rıhtım. Seyid Yəhya əş-Şirvani əl-Bakuvi və Səfa əl Əsrar. Bakı: Elm, 2010, səh.28 Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|