Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 159 e.ə. II əsrdə güclü bir dövlət olan Nəbatilər (Nabatean) krallığının nümunəsində özünü göstərir. Onun paytaxtı Petra şəhəri (İordaniyanın cənubunda) ellin arxitekturasını bu günə qədər qoruyub saxlamışdır. Avropalı müəlliflərdən biri yazır ki: “Nəbatilər mədəniyyətinin dili ərəb, yazısı arami, dini semit, incəsənət və arxitekturası isə ellinistik olmuşdur”. 122 Ellinizmin ərəb mədəniyyətinə göstərdiyi təsirin izlərinin saxlandığı digər bir nümunəni Suriya səhrasında Palmira şəhərinin timsalında da görmək olar. Ellinizm İran mədəniyyətinə də kifayət qədər əhəmiyyətli dərəcədə nüfuz etmişdir. Baxmayaraq ki, qədim dövr Yunan-İran müharibələri (e.ə.500 - e.ə.449) ilə yadda qalmışdır, ellinizm qalib dövlətin mədəniyyəti kimi İran ərazisinə yayıla bilmişdir. Yunan mənşəli Selevkilərin İranda hakimiyyəti zamanı (e.ə.312 -e.ə. 60) ellin mədəniyyəti imperiyanın ən ucqar yerlərinə qədər nüfuz etmişdir. Mərkəzi Asiyada irandilli ərazidə indiki Tacikistan, Əfqanıstan ərazilərini əhatə edən Yunan-Baktriya çarlığı (e.ə.250 - e.ə.125), Hindistanda Kuşan dövləti (I - III əsrlər) ellin mədəniyyətinin daşıyıcıları olmuş və arxitekturadan tutmuş saraylarda ellin fəlsəfi fikrinədək müxtəlif sahələrdə ellinizmin bu məkanda nüfuzunun izlərini saxlamışdır. Aradan keçən yüz illərə baxmayaraq, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu coğrafiyada ellinizm həm maddi mədəniyyət nümunələri və hətta Hindiquş dağı ətəklərində kiçik bir xalqın - kələşlərin timsalında genefondda belə öz izlərini saxlamışdır. Maraqlı məqam ondan ibarətdir ki, ellinizmin vətəni Yunanıstana İran sivilizasiyasının daşıyıcılarından məsafəcə daha yaxın olan (Ön Asiya və Qafqaz türkləri daha qərbdə yerləşir) Türk sivilizasiya daşıyıcıları üçün antik Qərb mədəniyyəti qəbuledilməz olmuşdur. Bunun nəticəsidir ki, Türk 122 Philip Hitti, Syria: A Short History, London, 1959, p.61 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 160 sivilizasiyası məkanında ellin arxitekturası öz mövcudiyyətini saxlaya bilməmişdir. Qafqazda, Orta Asiyanın türklərə məxsus ərazilərində ellin mədəniyyətinin maddi nümunələrinə rast gəlinmir və ya bu tip abidələr çox nadir hallarda bu günə gəlib çatmışdır. Sadəcə bir faktı göstərmək istərdik ki, ellinizmin intibah dövründə mövcud olmuş türk dövləti Atropatena yunan-makedoniyalıların ölkəyə soxulmasına imkan verməmişdir. Bəlkə də bu amil Atropatenanın tarixinə dair yazılı qaynaqların yox dərəcəsində olmasının əsas səbəblərindəndir (həmin dövrdə yunan dilinin nüfuzunu nəzərə alaraq). Eyni zamanda qeyd etməliyik ki, göstərdiyimiz coğrafi arealda arxeoloji qazıntılar zamanı həmin dövr arxitekturasının qalıqlarına rast gəlinməsi mümkün ola bilər (Ön Asiyanın dəniz sahillərində). Lakin bu, Türk sivilizasiyası daşıyıcılarının antik Qərb mədəniyyəti ilə sinxronlaşmasının nəticəsi deyil, həmin dövrdə türklərin İran imperiyası hüdudları daxilində olmasının nəticəsidir. Məlumdur ki, tarixdə eyni coğrafi məkanda müxtəlif sivilizasiya daşıyıcılarının fərqli zamanlarda hökmranlığı, passionarlıq baxımından qabarma və çəkilmələri bir- birini əvəzləmişdir. Bizim coğrafi məkanda isə tarixi zaman periodunda ən çox qabarma və çəkilmələr Türk-İran sivilizasiyaları arasında olmuşdur. Müxtəlif dövrlərdə gah Türk, gah da İran sivilizasiyalarının daşıyıcıları regionu öz nüfuzları altına almışlar. Ellin mədəniyyətinin Şərqə doğru yayıldığı dövrdə bu coğrafi məkanda türklər passiv passionarlıq, iranlılar isə aktiv intibah dövrünü yaşayırdılar. Bu baxımdan, Azərbaycan da daxil olmaqla Qafqaz və Ön Asiyada türklər ellin mədəniyyəti ilə İran hakimiyyəti daxilində qarşılaşmışdılar. Buna görə də ellin mədəniyyətinin bu regionda mümkün izlərini belə İran sivilizasiyasının hesabına yazmaq lazımdır. Sonrakı dövrlərdə türklər aktiv passionarlıq mərhələsində ellin maddi mədəniyyətini heç bir halda əks etdirmədiyi halda, İran sivilizasiyasının Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 161 şəhərsalmadan tutmuş elitar nəzəriyyəyədək müxtəlif sahələrində ellinizmin təzahürlərini saxlaması da bu mülahizəni bir daha sübut edir. Türk sivilizasiyası üçün Qərb dəyərlərinin nə qədər yad olması, türkün ruhən Şərq mənəviyyatından qidalanması ilə bağlı türk mütəfəkkiri Cəmil Meric (1916-1987) yazırdı: “Yunan-Roma mədəniyyəti - bir ovuc bəxtəvərin girilməz baxçasıydı. Hind düşüncəsi - bütün insanlığın susuzluğunu yatıracaq bir Qanq”. 123 Beləliklə, Türk sivilizasiyası Ərəb və İran sivilizasiyalarından fərqli olaraq Qərb - ellin mədəniyyəti ilə sinxronlaşmamış, harmoniya yaratmamışdır. Ellin mədəniyyətinin nə maddi, nə mənəvi dəyərləri Türk sivilizasiyası sərhədləri daxilində inkişaf edə bilməmişdir. Dini dünyagörüşü baxımından Türk sivilizasiya daşıyıcılarının fərqli xüsusiyyətləri. Tanrıçılıq türkün ilk təkAllahlı dinidir Digər bir tərəfdən isə Türk sivilizasiyasının mövqeyinə sırf dini mövqedən yanaşırıq. Belə ki, hazırda İslam sivilizasiyasının tərkibində təsnif olunan Ərəb və İran subsivilizasiyaları üçün islamaqədərki dövrdə çoxAllahlılıq xarakterik olduğu halda, türklərdə islama qədər də təkAllahlılıq olmuşdur. Bu isə mədəni tipin formalaşmasında sivilizasiya daşıyıcısı olaraq çox mühüm faktordur. Elmi dairələrdə türk xalqlarının islamaqədərki dini inancı haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Türk etnosunun müxtəlif boylarının atəşpərəstlik, şamanizm, ruhlar kultu, əcdadlar kultu, təbii cisimlərə, müqəddəs hesab etdiyi heyvanlara inanmaları haqqında mülahizələr irəli sürülür. Lakin son tədqiqatlar da göstərir ki, əski türklərin dini dünyagörüşündə “Tanrı-Tenqri”yə inam əsas yer tutmuşdur. Burada ən ulu varlıq olan Tanrı müqəddəs bilinir və 123 Klassika. Rahid Uluselin tərcümə və təqdimatında. Bakı: Avropa nəşriyyatı, 2008, səh. 23 Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|