Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 145 xidmət etmişdir. Belə ki, tikildiyi dövrdə əhalisinin sayı 59 milyon nəfər olan (həmin vaxt hunların sayı isə təxminən 1,5 milyon nəfər olmuşdur) 111 Çinin ordusunun insan potensialının bu istehkamı tamamilə qorumağa kifayət etmədiyini nəzərə alsaq, Çin səddinin daha çox Çin mədəniyyətini “Çöl” mədəniyyəti daşıyıcılarından ayırmaq məqsədi ilə tikildiyini güman etmək olar. Bu mülahizəni bir də o fakt təsdiq edir ki, Böyük Çin səddi təkcə şimaldakı xalqlardan qorunmaq üçün istehkam xarakteri daşımır, həm də ölkədəki daxili qayda-qanundan yaxa qurtarmaq üçün Çindən getmək istəyənlərin qarşısını almağı nəzərdə tuturdu. Belə ki, tarixdən məlumdur ki, həmin dövrdə Çində Hunlar ölkəsinə nisbətən vergi olduqca ağır idi. Ona görə də həmin dövr Çin mənbələrinin məlumatlarına görə Böyük Çin səddindən yuxarıda Hunlar ölkəsində “şən” həyat yaşanırdı və buna görə səddin əks tərəfinə keçmək istəyənlər az deyildi. Beləliklə, Böyük Çin səddi ölkə sərhədlərindən daha çox, Çin sivilizasiyasının sərhədini müəyyənləşdirmiş olurdu. Məşhur rus alimi Lev Qumilyov Çin mədəniyyətinin Böyük Çin səddini aşa bilməməsinə tarixi rakursdan yanaşırdı. O, “Xəzər ətrafında minillik” kitabında yazır: “İnsanın etnik mənsubiyyətinin konfessional cəmiyyətə məxsusluğu ilə müəyyənləşdiyi dövrdə “milli ayrı-seçkilik” və “dini təqib” anlayışları üst-üstə düşürdü. Çinlilər yad dinlərlə deyil, Çin daxilində və onun hüdudlarından kənarda yaşayan yad xalqlarla mübarizə aparırdılar. Buna görə də Çin ideologiyası Böyük Səddi adlaya bilmədi. Çin mədəniyyətinin qəbuledilməzliyi Mərkəzi Asiyanın bütün xalqları üçün xarakterikdir. Türklərin Çin ideologiyasına qarşı qoyduqları özünəməxsus ideoloji sistemi mövcud idi. İkinci Xaqanlığın (Şərqi Göytürk Xaqanlığı (681-744)) dağılmasından sonra Asiyada dinin 111 С.Б.Лавров и др. Лев Гумилев:судьба и идеи. Москва: Айрис-пресс, 2008, стр. 215 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 146 dəyişməsi zamanı isə köçərilər mədəniyyət və dünyagörüşünü şərqdə Çindən deyil, qərbdən qəbul etdilər. Uyğurlar - İrandan maniliyi, köçərilər - Suriyadan nestorianlığı, Ərəbistandan - islamı, Tibetdən - buddizmi qəbul etdilər. Doğrudur, buddizm daha gec qəbul olunmuşdu, ancaq prinsip əvvəlki kimi qalmışdı - “anti-Çin”. Çindən yalnız ipək, şirniyyat və farfor qablar qəbul edilmişdi. Aralıq düzənliyin çinliləri və Böyük Çölün köçəriləri öz aralarında o qədər fərqli idilər ki, bir-birinin mədəniyyətini qəbul etmirdilər. Çinlilər və köçərilər davranış stereotipinə görə o qədər fərqlənirdilər ki, nə əlaqə qurmaq istəyir, nə də bunu bacarırdılar və hətta əlaqə qurmaq üçün səbəb belə axtarmırdılar. Hesab edirdilər ki, hər hansı əlaqə tam mənasızdır”. 112 Qədim türklərlə çinlilərin həyat tərzlərini müqayisə etsək, köklü fərqliliklərin ortaya çıxdığını müşahidə etmiş olarıq. Başlayaq elə qidalanmadan. Məlum olduğu kimi, fərdin formalaşması, eləcə də əhatə olunduğu mühitə təsirinin asılı olduğu ilk səbəblərdən biri də qida rasionudur. Bu baxımdan çinlilərlə türklərin qidalanmasında böyük fərqlər var idi. Çinlilər Çöl xalqlarının əsas qida məhsulu olan süd məhsulları ilə qidalanmırdılar və ərzaq rasionuna münasibət onlar arasında daim anlaşılmazlıqlara gətirib çıxarmışdır. Qadına münasibətdə də fərqli yanaşma mövcud olmuşdur. Çinlilər üçün atanın bütün qadınları ana hesab olunduğu halda, türklər üçün ana yalnız bir olmuşdur, atanın bütün digər qadınları isə ana hesab olunmurdu. Bununla bağlı Ziya Göyalp yazırdı: “Əski türklərdə kişinin bir arvadı ola bilərdi. İmperializm dövrlərində xaqanların və bəylərin bu həqiqi arvadından başqa “kuma” adlanan və başqa ellərə mənsub kənizləri də olardı. Ancaq bu kumalar törəyə görə rəsmən arvad olaraq qəbul edilməzdilər. 112 Лев Гумилев. Тысячелетие вокруг Каспия. Москва:Айрис-пресс, 2008. стр. 216 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 147 Kumaların uşaqları öz analarına “ana” deyə müraciət etməzdilər, onları “xala” deyə çağırardılar. “Ana” müraciətiylə atalarının yalnız həqiqi, qanuni arvadına üz tuta bilərdilər.” 113 Çinli qadınlar o zamanlar işləmirdilər, əsas vəzifələri uşaq dünyaya gətirmək və onu böyütmək idi; heç bir hüquqları yox idi. Türklərdə isə qadın ev təsərrüfatını idarə edirdi. Bundan başqa, əski türklərdə qadınlar hamılıqla döyüşçü və at minicisi idilər. Qadınlar hətta hökmdar, qala qoruyucusu və elçi ola bilərdilər. Ümumilikdə, əski xalqlar arasında heç bir xalq türklər qədər qadına hüquq verməmiş və hörmət göstərməmişdir. Türklər arasında hətta ata soyu ilə ana soyunun bərabərliyi belə vardı. Tarixi mənbələrdə də Türk və Çin sivilizasiya daşıyıcılarının barışmazlığının onların fərqli təbii landşaftı təmsil etməsi ilə bağlı olması barədə faktlara rast gəlinir. Məsələn, Göytürk Xaqanlığının başçısı Bilgə Xaqan (716-734) çinliləri təqlid edib, böyük şəhərlərin ətrafına divar çəkmək istədiyi zaman onun vəziri Tonyukukun fikirləri bu məsələlərə aydınlıq gətirir: “Biz bozqır milləti olmuşuq, müvəffəqiyyətimiz də bunda olmuşdur. Qüvvətli olduğumuz zaman hücum edərik, zəif olduğumuzda da bozqırda geri çəkilərik. Çinlilər bizim yüz bərabərimizdədirlər, əgər biz şəhərdə məhsur qalarıqsa, onlar bizi aradan götürə bilər”. Sonra xaqan Budda və Tai məzhəblərini türklər arasında yaymaq istədikdə, Tonyukuk bu fikri də məqbul hesab etməmiş və bildirmişdir ki, bu məzhəblər insanı həssas qılar və hökumət etmək qüdrətini insandan alar. 114 Professor Cavad Heyət türk mədəniyyətini digər bozqır xalqlarının mədəniyyətindən də fərqləndirir: “Bozqırda türklərdən 113 Ziya Göyalp. Türkçülüyün əsasları (tərcümə Elman Mustafaoğlu). Bakı: Maarif, 1991, səh.122 114 Cavad Heyət. Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış (islamdan əvvəl və islam dövrü). Bakı: Aspoliqraf, 2009, səh. 21 Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|