Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 156 xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Amma bununla yanaşı, Türk sivilizasiyasında onu bir mədəni tip olaraq müəyyənləşdirən islamdan öncəki dəyərlərin də daxil olduğu özünəməxsus cəhətlər də kifayət qədərdir. Bu səciyyəvi cəhətləri təhlil etməzdən əvvəl ümumi bir məqama toxunmaq istərdik. Tarixi təcrübə göstərir ki, hər bir din öz yayılma arealında bu dinin yaradıldığı sivilizasiyadan əlavə digər mədəniyyətlərlə də zənginləşir və onlara nüfuz etməklə bərabər, özü də yerli mədəniyyətlərdən bəhrələnir. Yəni, proses ikitərəflidir, qarşılıqlı təsir qaçılmazdır. Bu prosesi xristianlıqda, buddizmdə və başqa dinlərdə də müşahidə edirik. Bu baxımdan islam dini də istisna təşkil etmir. İslam dini də müxtəlif zamanlarda yayıldığı ərazilərdə yerli mədəniyyətlərlə, adət-ənənələrlə zənginləşmiş, qarşılıqlı təsir mühitində sıx inteqrə olunmuşdur. Amerikalı ərəbşünas alim professor Qustav Edmund fon Qrünebaum (1909 - 1972) islam sivilizasiyasında ümumi dəyərlər və fərqlilik prinsiplərinin əlaqəsini araşdıraraq islam və yerli mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsində özünü göstərən bir neçə mühüm aspekt sadalayır 120 : 1. Mədəni müxtəliflik sektant cəmiyyətlərin yaranmasına səbəb ola bilər. Afrikada bərbərlər və ya Suriyanın dağlıq ərazilərində və Kiçik Asiyanın cənub-şərqində şiələr arasında xaricilər təriqətinin uğurları böyük ölçüdə bu ərazilərdə hələ islam dini qəbul olunmazdan əvvəl mövcud olan dini və mədəni motivləri saxlayan sektant cərəyanların inkişafının nəticəsidir. 2. Yerli mədəniyyətlər ənənəvi islamın imkan verdiyi çərçivədə müxtəlif təşkilati variantların yaranmasına səbəb olur. 120 Grunebaum G.E. von. The Problem: Unity in Diversity//Unity and Variety in Muslim Civilization/Ed. by G.E.von Grunebaum. Chicago, 1955, p. 17-32 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 157 Hüquqi məktəblər tarixi, xüsusən də, sufi təriqətlər tarixi müəyyən ölçüdə onların yerli mədəniyyətlərlə münasibətləri əsasında izah edilə bilinər. 3. Universal prinsiplər və yerli ənənələrin əlaqəsi norma və təcrübə kimi qəbul olunduğundan ictimai həyatın müəyyən sahələri vahid islam normalarının qəbul olunmasına müqavimət göstərir. 4. Fərqliliklər islamın yayıldığı ərazilərdə yüksək səviyyəli yerli mədəniyyətlərin davamlılığının hesabına yarana bilər. Beləliklə, görkəmli ərəbşünasın təfsirindən də göründüyü kimi, yerli mədəniyyətlərin öz mövcudluğunu təriqət formasında göstərməsi islam tarixində bir prinsip kimi müşahidə olunmaqdadır. Bu baxımdan, Türk sivilizasiyası da islam mədəniyyəti daxilində öz seçkinliyini müxtəlif formalarda büruzə vermişdir. Tədqiqatın növbəti hissəsində biz bu məqamlara toxunacağıq. Türk sivilizasiyasını səciyyələndirən özünəməxsus cəhətlər haqqında bəhs edərkən ilk növbədə, türk mədəniyyətinə adət- ənənənin dindən daha çox təsir göstərdiyini qeyd etmək olar. Belə ki, hansı dinə etiqad göstərməsindən asılı olmayaraq, türk mədəni tipi üçün əskidən gələn adət-ənənə hər zaman daha üstün olmuşdur. Türk mifologiyasının araşdırıcılarından olan filologiya elmləri doktoru Cəlal Bəydili bununla bağlı yazır: “Tarixi boyunca dağınıqmış kimi bir təəssürat oyadacaq qədər geniş coğrafi məkanda yayılan türk etnosu ayrı-ayrı dinlərlə, dini inanış sistemləri ilə təmasda olmuşdur. Türk düşüncəsinə buddizmin, manixeizmin, xristianlığın və ya islamın hansı ölçüdə təsir göstərdiyini söyləmək çətindir. Lakin həmin təsir nə dərəcədə olursa-olsun, türk etnik-mədəni ənənəsinə və onun da bünövrəsində dayanan dini-mifoloji düşüncə sisteminin təməlinə əsla onu sarsıdacaq dərəcədə toxuna bilməmişdir. Ona görə ki, türk etnik Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 158 mədəni ənənəsi öz təbii halıyla yaşayan sistem kimi olduqca stabil və mühafizəkar deyiləcək qədər dayanıqlıdır”. 121 Ellinizmin Türk, Ərəb, İran sivilizasiyalarına fərqli təsiri - ümumtürk mədəni dəyərlərinin unikallığının göstəricisi Türk sivilizasiyasının özünəməxsusluğu digər mədəniyyətlərə münasibətdə də özünü açıq-aydın göstərir. Müqayisə üçün ellin mədəniyyətinin hazırda İslam sivlizasiyasının komponentləri hesab olunan hər üç - Ərəb, İran və Türk sivilizasiyalarına təsirinə baxmaq olar. Əvvəlcə qeyd etməliyik ki, ellin mədəniyyəti antik dövrün mədəni səviyyəsində ən yüksək mərhələlərdən biri və ya birincisi olmuşdur və mədəni həyatın arxitekturadan tutmuş ədəbiyyata, fəlsəfəyə, hətta davranış kodeksinə qədər bütün sahələrini əhatə etmişdir. Digər bir tərəfdən, bu mədəniyyətin daşıyıcıları olan nəhəng imperiyalar sayəsində coğrafi hüdudları çox geniş əraziyə yayılmışdır. Belə ki, müxtəlif dövrlərdə ellin mədəniyyətinin əhatə dairəsi qərbdə Şimali Afrikadan tutmuş şərqdə Hindistana, Hindiquş dağlarına, Çin sərhədinədək böyük bir məkana nüfuz edirdi. Təbii ki, bu qədər böyük imkanlara sahib mədəniyyətdən təsirlənməmək mümkün deyildi. Sadəcə, bu təsirin yerli mədəniyyətdə sonrakı inikasının saxlanmaması, yalnız və yalnız mədəniyyətlərin disharmoniyası hesabına mümkün ola bilərdi. Fikrimizcə, ərəb və iran mədəniyyətlərindən fərqli olaraq, türk mədəniyyəti üçün ellinizm harmoniya yaradılması mümkün olmayan bir mədəniyyət olmuşdur. Bu mülahizəni tarixi faktlar da təsdiqləyir. Ellinizmin ərəb mədəniyyətinə təsiri Ərəbistan yarımadasının şimalında (müasir İordaniya və Suriya ərazisində) 121 Cəlal Bəydili. Türk mifoloji obrazlar sistemi: struktur və funksiya. Bakı: Mütərcim, 2007, səh. 17 Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|