Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 182 dönəmində dərvişlərin yaşayış yeri olan xanəgahların yaradılması üçün örnək və nümunə kimi xristian monastırları əsas götürülmüşdür. 145 Masonların öz xüsusi fərqləndirici simvolikası var: döşlük, pərgar, üçbucaq, altıbucaqlı ulduz, 24 düyümlü xətkeş, 7 ulduz, xüsusi salamlaşma manerası və s. Misal üçün, namizəd lojaya gələrkən deməlidir: “Burda olan hər şey - simvoldur”. Orta əsrlərdə kütləvi savadsızlığın hökm sürdüyü dövrdə simvolika ünsiyyət üçün mühüm vasitə olmuşdur. Bu cür “vizual stenoqrafiya”nın köməkliyi ilə hər hansı sosial təbəqə üçün anlaşıqlı olan məlumatı ötürmək mümkün idi. Hətta yazıb-oxumağı bacarmayan insanlar da simvolların mənasını başa düşə bilirdilər. Eyni zamanda bu cür simvolika gizli biliklərin və ya məxfi məlumatların örtülü saxlanmasına da xidmət etmiş olurdu. Buna bənzər xüsusiyyətləri sufilər arasında da müşahidə etmək mümkündür. Misal üçün, orta əsrlərdə böyük nüfuza malik “bəktaşiyyə” təriqətinin sıravi üzvləri ağ əba geyinir, başlarına hündür ağ papaq qoyurdular. 146 Bəktaşi dərvişləri hücrələrdə yaşayır, dünyəvi işlərdən imtinanın simvolu kimi sırğa daşıyırdılar. 147 Bəktaşiyyə təriqətinə məxsus bir çox tarixi abidələrin divarlarında “Möcüzələr təzahürü Əlini çağır” duası yazılmışdır. 148 Beləliklə, fikrimizcə, orta əsrlərdə masonluq və sufizm arasında simvolika ilə bağlı oxşarlıq hər hansı təsirin nəticəsi deyil, həmin dövr üçün xarakterik olan ünsiyyət dilinin təzahürüdür. 145 Fəxrəddin Səfərli. Orta əsrlərdə Naxçıvanın sosial-siyasi həyatında dini mərkəzlərin rolu. Bakı: Elm, 2003, səh.112 146 İslam. Qısa məlumat kitabı. Bakı: Azərnəşr, 1985, səh.35 147 Fəxrəddin Səfərli. Orta əsrlərdə Naxçıvanın sosial-siyasi həyatında dini mərkəzlərin rolu. Bakı: Elm, 2003, səh.163 148 Неймат М.С. Корпус эпиграфических памятников Азербайджана. Том 3. Баку: XXI – Yeni nəşrlər evi, 2001, стр. 116 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 183 Mason gildiyalarının üzvləri üç kateqoriyaya bölünürdülər: Usta, Peşə Qardaşı, Şagird. Şagird təlim kursunu bitirdikdən sonra öz istəyi ilə gildiyanı tərk edərək xaricdə işləməyə gedə bilər, təcrübə qazanar və öz peşəkarlığını artıra bilərdi. Sufi həyat tərzində də oxşar prosesləri izləyirik. Sufizmdə də mürid, mürşid, xəlifə, şeyx, pir kimi kamal səviyyələri mövcuddur. Müəyyən kamillik səviyyəsinə çatan mürid öz mürşidinin razılığı ilə xanəgahı tərk edə bilər, getdiyi yerdə qəbul etdiyi təsəvvüf dünyagörüşünü yaymaq üçün yeni təkkə qura bilərdi. Bundan başqa, sufizm və masonluq arasında gizlilik, batinilik, xəlvətilik, eləcə də təşkilatlanma baxımından (masonluqda Qardaşlıq, sufi cərəyanlar arasında Əxilik) bir çox başqa oxşarlıqlar da müşahidə olunur. Bütün bunları araşdırmaq üçün ayrıca bir tədqiqata ehtiyac olduğundan fikirlərimizi burda tamamlayırıq. Din sivilizasiya özəyidirmi? Qərb sivilizoloqlarının vahid sivilizasiya kimi səciyyələndirdiyi İslam sivilizasiyası daxilində Türk, Ərəb, İran, Malay mədəniyyətləri bir-birindən bütün parametrlər üzrə kəskin surətdə fərqlənir. Bu mədəni tiplərin yeganə ortaq dəyəri islam dini sisteminin şəbəkəsidir. Şəbəkə dedikdə yəni, dini əqidədən savayı islam arxitekturası, islam fəlsəfəsi, ədəbiyyatı və sair də nəzərdə tutulur. Bütün bunlar isə nə Türk, nə Malay, nə də İran sivilizasiyasını hərtərəfli səciyyələndirməyə kifayət etmir. Hətta İslam sivilizasiyasının birbaşa yaradıcısı və daşıyıcısı olan ərəb mədəni tipini belə səciyyələndirməkdə tam mənzərəni əhatə edə bilmir. Ən azı ona görə ki, müsəlman olmayan ərəblərin mədəniyyəti bu çərçivəyə daxil edilmir. Fikrimizcə, nəinki islam, ümumiyyətlə, heç bir din sivilizasiya üçün əsas ola bilməz və belə Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 184 təsnifat məqbul hesab edilməməlidir. Din bir əqidə, dünyagörüşü, fəlsəfədir. Bu baxımdan, islam dini ilə bərabər başqa dinlər - xristianlıq, buddizm, atəşpərəstlik də yalnız bu çərçivədə əhatə dairəsinə malikdir və dinin sivilizasiya yaradan amil kimi səciyyələndirilməsi yanlış yanaşmalara gətirib çıxara bilər. Bununla yanaşı, əgər hətta bu təsnifatı qəbul etsək belə, islam ilk növbədə ərəb mədəni tipinin sivilizasiyası hesab olunmalıdır. Eyni zamanda, qeyd etməliyik ki, Türk sivilizasiyası islam dini və dünyagörüşünü doğma dəyər kimi qəbul etmiş, özününküləşdirmiş, özündə inkişaf etdirmiş, bir sözlə, onlar arasında güclü bir harmoniya, sinxroniya yaranmışdır. Rahid Ulusel “Qloballaşma və türk sivilizasiyası” kitabında türk-islam sintezini olduqca dəqiq ifadə edir: “Şərq sivilizasiyaları blokunda islam və türk sivilizasiyasının interaksiyası və bəşər tarixinin davamlı bir prosesi kimi “türk-islam” sintezi, daha dəqiq desək, türk sivilizasiyasının inkişafında türk-islam mərhələsi bütün ötən dövrlərdə olduğu kimi, müasir dünya tarixinin də inkişafına çox mühüm təsir göstərir və bu prosesin qlobal sivilizasiya quruculuğunda özünümüəyyənləşdirməsinin düzgün dərk olunması böyük əhəmiyyət daşıyır. Türklərin islamı qəbul etməsi ilə hər iki sivilizasiya qüdrətlənib və Şərq orqanikasında misilsiz vəhdət məqamları əldə edib. Bu tarixi hadisə nəinki təkcə onları, ümumən Şərq sivilizasiyaları dünyasının harmonikləşib möhkəmlənməsini, Qərb ekspansiyasına tab gətirməsini şərtləndirən bir proses olub.” 149 Beləliklə, Türk mədəni tipi müstəqil sivilizasiya daşıyıcısı olmaqla, özünəməxsus xarakterik xüsusiyyətləri ilə islam mədəniyyətinin digər daşıyıcılarından fərqlənir. Fikrimizcə, islam 149 Rahid Ulusel. Qloballaşma və Türk Sivilizasiyası. Bakı: Çaşıoğlu, 2005, səh. 69 Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|