Ərəstü Həbibbəyli
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 186 TÜRK VƏ ƏRƏB SİVİLİZASIYALARININ DİALOQU
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 185 mədəniyyəti ayrıca bir sivilizasiya tipi deyildir və bir neçə fərqli sivilizasiyanı əhatə edir. Türk, Ərəb, İran, hətta Malay ayrıca sivilizasiyanı təmsil edirlər. Bu mədəniyyət dairəsinə daxil olmaqla Türk sivilizasiyası öz inkişafında yeni bir mərhələyə qədəm qoymuşdur. Eyni zamanda o da xüsusi qeyd edilməlidir ki, bu mərhələ türkün bütün tarixi ərzində onun gələcək taleyini müəyyən edən ən həlledici məqam olmuşdur. Türk - İslam birliyi bir simvola çevrilmişdir. Təsadüfi deyil ki, keçən dövr ərzində tarix dəfələrlə türkün islamın ən böyük qoruyucusu və daşıyıcısı olmasının, eləcə də islam dəyərlərinin türklərin milli ənənələrinin qorunmasına töhfə verdiyinin şahidi olmuşdur. Türk sivilizasiya daşıyıcıları islam dinini qəbul etməklə, islam dünyagörüşü sayəsində zənginləşməklə və öz növbəsində islam mədəniyyətinə töhfə verməklə bərabər, öz mədəniyyətlərinin inkişaf yolunda tənəzzülə də məruz qalmışlar. İslam mədəniyyətinin türk mənəviyyatına təsiri ilə bağlı professor Yaşar Qarayev yazır: “İslam ərəb dövlətçiliyi üzərində qurulsa da, məhz fars mədəniyyət tərzi körpü rolunu oynadı. Mədəniyyətlər və mənəviyyatlar arasında islam özü körpüyə çevriləndən sonra qonşu islam xalqları arasında ortaq mənəvi ənənələr daha da gücləndi. Lakin bu ortaqlıq bəzən elə hallar da alır ki, tədricən ayrı-ayrı etnik kültürlər milli mədəniyyət vahidləri kimi sıradan çıxır. Hər biri vahid, mərkəzləşmiş, eyni tipli mənəviyyat və sənət fenomeninin - “islam mədəniyyətinin” bir hissəsi olur.” 150 Göründüyü kimi, islam dünyagörüşü vahid dəyərlərə yiyələnməyə yol açmaqla yanaşı, özünəməxsus mədəni inkişaf çalarlarının itirilməsinə də gətirib çıxarmışdır. Bu isə milli sivilizasiya identikliyinin təbii inkişafında müəyyən fasilələrə, eləcə də istiqamət dəyişikliklərinə səbəb olmuşdur. 150 Yaşar Qarayev. Tarix: yaxından və uzaqdan. Bakı: Sabah, 1995, səh. 184 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 186 TÜRK VƏ ƏRƏB SİVİLİZASIYALARININ DİALOQU slam mədəniyyəti daxilində türklərin özünəməxsus mənəvi dəyərləri hesabına fərqli sivilizasiyaya sahib olması ilə bağlı məsələlərə aydınlıq gətirdikdən sonra Türk - Ərəb və Türk - İran sivilizasiyalararası münasibətlərə toxunmaq istərdik. Tarixi baxımından Türk - İran münasibətləri daha qədim dövrə dayansa da, islam mədəniyyəti çərçivəsində yanaşmamıza uyğun olaraq ilk növbədə sivilizasiya müstəvisində Türk - Ərəb münasibətlərini araşdırmağı məqsədəuyğun hesab edirik. Əvvəlcə qeyd etməliyik ki, əksər Qərb sivilizoloqlarının təsnifatında hər iki mədəni tip vahid İslam sivilizasiyasının daşıyıcısı, ən yaxşı halda subsivilizasiya hesab olunur. Lakin vahid islam dəyərlərinə malik olmasına baxmayaraq, onlar arasında müşahidə olunan fundamental fərqliliklər türk və ərəblərin fərqli sivilizasiya daşıyıcısı olmalarını göstərir. İlk öncə göstərmək lazımdır ki, bu iki sivilizasiyanın münasibətlərinə baxarkən daha çox tarixi və ideoloji rakursa üstünlük veriləcəkdir. Belə ki, müasir dövrümüzdə bu iki sivilizasiya daşıyıcılarının təmas məkanı olduqca məhduddur. Coğrafi baxımdan geopolitik müstəvidə hazırkı Türk sivilizasiya daşıyıcılarından yalnız Türkiyə Cümhuriyyəti Ərəb dünyası ilə həmsərhəddir. Min ildən çox tarixi olan bu münasibətlərə daha geniş planda, hər iki sivilizasiyanın inkişaflarının zirvəsində olan zamanlarda işıq salmağı nəzərdə tuturuq. Türk - Ərəb sivilizasiyalarının münasibətləri birincisi, ideoloji və mənəvi baxımdan islam dininin təsiri ilə, ikincisi isə tarixi İ Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 187 determinizmin təsiri altında müxtəlif zamanlarda bu iki sivilizasiya daşıyıcısı olan xalqların passionar hərəkətliliyi zamanında müxtəlif çalarları ilə səciyyələnir. Passionar hərəkətlilik dedikdə tarixin müxtəlif zamanlarında etnosların qabarma və çəkilmələri - yəni nüfuz dairələrinin, hakimiyyətlərinin əhatəsinin genişlənmə və geri çəkilmə mərhələləri nəzərdə tutulur. Bu baxımdan tarixin müxtəlif zamanlarında bəzən Türk sivilizasiya daşıyıcılarının ərəblər üzərində, bəzənsə ərəblərin türklər üzərində hökmranlığı dövründəki münasibətlərə baxacağıq. Ərəblər kimdir? Türk - Ərəb sivilizasiyalararası münasibətlərinə baxmazdan əvvəl ilk növbədə ərəb kimliyinə, ərəb mədəniyyətinin köklərinə nəzər salmaq lazımdır. Qeyd etməliyik ki, ərəblər Ərəbistan yarımadasında məskunlaşmış semit dilli xalqdır. Qədim dövrdə yarımadanın şimal və mərkəzində köçəri tayfalar, cənubunda isə oturaq həyat tərzi sürən tayfalar məskunlaşmışdılar və onların tarixi inkişafı bir-birindən əsaslı surətdə fərqlənirdi. Bu fərqliliklər həyat tərzindən tutmuş dini dünyagörüşünədək müxtəlif sferaları əhatə edirdi (islama qədər köçəri şimalda bütpərəstlik idisə, oturaq həyat tərzi sürən cənubda monoteist dini əqidə hökm sürürdü). Ərəbləşmənin birinci fazası “ərəb” adı ilə bağlıdır və islamaqədərki dövrü əhatə edir. Belə ki, yarımadanın köçəri tayfaları özlərini ərəb - yəni, “səlis danışanlar”, digərlərini isə əcəm - yəni, “aydın olmayan şəkildə danışanlar” adlandırırdılar (sonradan “əcəm” sözü daha çox farslara aid edilməyə başlandı). Lakin Herodot və digər əksər yunan-roma müəllifləri “ərəb” və “Ərəbistan” terminini cənub-qərbdəki Yəmən də daxil olmaqla bütün yarımadaya və onun sakinlərinə aid edirdilər. Beləliklə, ərəb Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|