Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 188 sözünün əhatə dairəsi genişlənməyə başlandı. 151 Fikrimizcə, bu proses, yəni ərəb sözünün mənasının əhatə dairəsinin genişlənməsi ərəbləşmənin birinci fazasıdır və göründüyü kimi, sivilizasiyanın aktiv passionarlıq mərhələsi ilə əlaqəli deyil. Bununla bərabər, qeyd etmək lazımdır ki, vahid islam və ərəb mədəniyyətinin üzvi tərkib hissəsi olan Yəmən xalqı aradan yüzillər keçməsinə baxmayaraq hələ də yarımadadakı bütün başqa ərəblərdən bir çox komponentlər üzrə əsaslı surətdə fərqlənir. Ərəbləşmənin ikinci fazası isə Ərəb sivilizasiyasının aktiv passionarlıq dövrü ilə başlamışdır. Belə ki, islam dini bərqərar olduqdan sonra konsolidasiya olunan ərəb cəmiyyəti iri dövlət, daha sonra imperiya (Ərəb Xilafəti) mərhələsində öz passionarlığının pik səviyyəsinə çatdı. Məhz imperiya Ərəb sivilizasiyasının əsas sütunu olmuşdur. Xilafətin sərhədləri genişləndikcə ərəbləşmənin də hüdudları genişlənmişdir. Əslində Xilafətin işğal siyasətində iki mərhələ özünü göstərir: 1 - islam dininin yayılması, yəni müsəlmanlaşma; 2 - ərəbləşmə, zorla və ya müəyyən sosial üstünlüklər qazanmaq məqsədilə. Xilafət öz sərhədləri daxilində və hətta ideoloji təsir hesabına imperiya sərhədlərindən kənarda belə islam dinini yaymağa çalışırdı. Ümumilikdə, islam dini ərəb dövlətçiliyinin və sonrakı mərhələdə ərəb passionarlığının formalaşmasında ən mühüm amil olmuşdur. Ərəbləşmə isə daha məhdud dairədə ərəb mənəviyyatının digər sivilizasiya daşıyıcıları tərəfindən qəbul edilməsi hesabına baş verirdi. Ümumi mənzərə belə formalaşmışdı ki, həm müsəlmanlaşma, həm də ərəbləşmə proseslərinin bu dövrü üçün güc tətbiq olunması xarakterik idi. Ərəb Xilafətinin hüdudlarına baxsaq, qərbdə Məğribdən, hətta bir müddət Avropada İspaniyanı 151 Peter Mansfield. The Arabs. New-York: Penguin books, 1990, p. 14 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 189 da əhatə etməklə, şərqdə Mavərənnəhrədək böyük bir ərazini əhatə edən imperiyanın Afrika, Yaxın Şərq, İran, Qafqaz, Mərkəzi Asiyada - türk, afrikan, iran, hətta ellin mədəniyyətlərinin (Bizans) daşıyıcılarını öz nüfuzu altına aldığı görünür. Bu böyük coğrafi məkanda Misir, İran kimi qədim sivilizasiyalar, həmin dövr mədəniyyətinin elitar səviyyəsi hesab edilən Ellin-Bizans sivilizasiyasının (Suriya), antik dövr mədəniyyətlərindən hesab edilən Karfagenin davamçıları, eləcə də bu regionda hər zaman öz mövcudluğunu saxlayan Türk sivilizasiyasının daşıyıcıları olmuşdur. Bu böyük coğrafi məkanda ərəbləşmə, işğal olunan ərazilərdə yerli sivilizasiya daşıyıcılarının ərəblərlə harmoniyası - uyumluluğu ilə əlaqədar olmuşdur. Bəzi müəlliflərin iddia etdikləri kimi, daha yuxarı səviyyəli mədəniyyətlərin daşıyıcılarının nisbətən aşağı səviyyəli mədəniyyət daşıyıcılarını əritməsi mülahizəsi ilə razılaşmaq mümkün deyil. Belə ki, ən azı bu məkanda qədim Misir və ya Bizansın mədəni mərkəzlərindən biri olan Suriyanın həmin dövrdə ərəblərdən qat-qat yüksək mədəni səviyyəyə, sivilizasiya quruculuğuna malik olduğu məlumdur. Bu halda isə yüksək səviyyəli mədəniyyət daşıyıcılarının mədəni planda dominantlığının ərəblərin assimilyasiyasına səbəb olmadığı görünür. Bəs yüksək mədəni nailiyyətlər əldə etmiş bu sivilizasiya daşıyıcılarının ərəbləşməsinə nə səbəb olmuşdur? Bir çox mütəxəssislərin fikrincə, başlıca səbəb əsas mənəvi dəyərlərin yaxınlığı və üçüncü qüvvəyə qarşı birgə mübarizə olmuşdur. Üçüncü qüvvə dedikdə, həmin dövrdə bu regionda hakim olan Ellin mədəniyyəti daşıyıcıları nəzərdə tutulur. Belə ki, ərəblərin passionarlığı dövründə Misir və Suriya artıq bir neçə yüz il idi ki, Bizansın işğalı altında idi. Ellin mədəniyyəti isə sivilizasiya baxımından nə qədər yüksək nailiyyətlər qazanmış olsa belə, Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 190 mənəvi baxımdan əxlaqi tənəzzül, deqradasiya yaşayırdı. Cəmiyyət həyatının bu mədəni pozğunluğu nə Misir koptları, nə də Suriyanın yerli əhalisi üçün arzuedilməz olduğundan, yeni mədəni dəyərlər tezliklə qəbul edildi. Bu isə Misir və Suriyanın müsəlmanlaşmasına, ərəbləşməsinə gətirib çıxardı. Təsadüfi deyil ki, həmin dövrdə təxminən 3-5 milyon nəfər əhalisi olan Misirin ərəb hakimiyyəti altına keçməsi cəmi 2 il çəkdi. Bununla bağlı islamşünas İran alimi Əbdül Hüseyn Zərrinkub yazır: “Ərəblərin işğalı zamanı zəbt olunan ərazilərin yerli əhalisinin düşmən münasibəti olsaydı, qələbə bu qədər asan başa gəlməzdi. Misirdə yerli əhalinin mərkəzi hakimiyyətdən (Bizansdan) narazılığı daha çox müşahidə olunurdu və nəticədə Aşağı Misiri Bizans imperiyasından qoparmaq üçün cəmi 10 min nəfərlik müsəlman ordusu kifayət etmişdi”. 152 Dünya sivilizasiya tarixində özünəməxsus yeri olan və hələ də bəşəriyyəti spesifik arxitektura özəllikləri ilə seçilən piramidalarla heyrətləndirən Misir sivilizasiyası ilə bağlı qeyd etmək istərdik ki, eramızdan əvvəlki minilliklərdə yüksəlişinin pik səviyyəsinə çatan bu sivilizasiya daşıyıcıları birinci minillikdə öz mövcudiyyətini saxlaya bilməmişdi və nəsildəyişmə prosesini məhv olmaqla başa vurmuşdu. Hazırda bu sivilizasiyanın reliktləri olaraq piramidaları və Misirin müasir əhalisi arasında etnik, dini azlıq təşkil edən xristian koptları göstərmək olar. Lakin həmin məkanın yeni sivilizasiya arealına daxil olması üçün da böyük zaman sərf olundu. Belə ki, qədim Misir dövlətinin süqutundan sonra nə İran, nə də ellin hökmranlığı dövründə hər hansı bir yeni prosesin başlamasının şahidi olmuruq. Roma-Bizans timsalında ellin mədəniyyətinin bəzi 152 Абдол Хосейн Зарринкуб. Исламская цивилизация. Москва: Андалус, 2004, стр. 7 Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|