Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 194 yürütmüşdür. Misal üçün, bu gün Azərbaycanda onlarca ərəb mənşəli yer adına rast gəlinir, tarixi mənbələrdə çoxlu ərəb tayfalarının Azərbaycana köçürülməsi ilə bağlı faktlar mövcuddur. Bəs belə olan halda, islamı da qəbul etməklə vahid mənəvi dəyərləri bölüşən, islam dininə inanmaqla ərəb dilinin hakim dilə çevrilməsi hesabına bu dili qəbul edən, mənimsəyən, öyrənən bu xalqlar niyə assimilyasiyaya uğramadılar? Assimilyasiya üçün əsas olan din, dil, hətta bəzi əxlaq və ya davranış qaydaları, arxeoloji mədəniyyət və hakim işğalçı təbəqənin iqtisadi və siyasi mexanizmləri tətbiq olunduğu halda niyə assimilyasiya prosesləri getməmişdir? Cavab yalnız birdir - sivilizasiyaların uyumsuzluğu, disharmoniyası. Bir tərəfdən, ideoloji mexanizmin bütün zorakı metodlarına, digər tərəfdən isə islam dininin bəxş etdiyi ortaq mədəni dəyərlərə baxmayaraq ərəbləşməyən bu ölkələrdə və xalqlarda yerli sivilizasiya daşıyıcıları üçün Ərəb sivilizasiyası qəbuledilməz olmuşdur, mənəviyyatın dərin qatlarını özününküləşdirə bilməmişdir. Türk sivilizasiya daşıyıcılarının hakim olduğu Anadolu, Qafqaz və Mərkəzi Asiyada həmin dövr ərəb miqrantları anti-assimilyasiyaya məruz qalmışdır. Yəni, ideoloji və iqtisadi dəstəyə baxmayaraq, köçürülən ərəb tayfalarının özləri türklərlə qaynayıb-qarışmış, türklərin içərisində ərimişlər. Bu məkanda ərəb tayfalarının köçürülməsinin izləri hazırda da bu ölkələrdə öz mövcudluğunu saxlayan cəmiyyətin xüsusi bir zümrəsi - seyid və xocaların nümunəsində özünü göstərir. Qeyd etməliyik ki, cəmiyyətdə belə bir fikrə üstünlük verilir ki, seyidlər imam Hüseynin nəslinin törəmələridir. Cahiliyyət dövründə Ərəbistanda tayfa başçılarına verilən “seyyid” titulu islamın yayılmasından sonra müsəlman Şərqində islam Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 195 peyğəmbərinin nəslindən olan adamlara verilən fəxri titula çevrilmişdir. Seyidlər müsəlman ölkələrində, xüsusilə şiəlik məzhəbinə etiqad edən əhali arasında böyük hörmət və nüfuz sahibləri idilər. Onlar əhali arasında seçilməklə yanaşı, orta əsr hökmdarları tərəfindən himayə olunurdular. 155 Lakin bu gün seyidlər etnik və mədəni mənsubiyyət baxımından ərəbləri deyil, yerli xalqları təmsil edirlər, ancaq ərəb mənşəli olmaları güman olunur. Yerli cəmiyyətə tam inteqrasiya olunsalar da, adlarının saxlanmasını bir neçə məqamla əlaqələndirmək olar. Güman edirik ki, birincisi, Ərəb Xilafətinin işğal siyasəti başa çatdıqdan sonra köçürülən ərəb tayfaları yerli əhalinin qəzəbinə tuş gəlməsin deyə islam dininin artıq bu regionda tam bərqərar olduğunu nəzərə alaraq, “seyid” - “imam övladı”, “Məhəmməd peyğəmbərin nəslinin nümayəndələri” adlandırılmağa başlandılar. Yəni, bu regionda seyidlərin heç də həmişə peyğəmbər nəslindən olması doğru deyil. İkincisi, zaman keçdikcə dil, mədəniyyət və digər ərəb keyfiyyətlərini itirən bu insanların seyid zümrəsinin dini baxımdan bir pillə yuxarı olması ilə bağlı cəmiyyətdə yaranan münasibətdən istifadə edərək bu adı saxlamaqla fərqlənmək, imtiyazlı zümrə olmaq, müsəlmanlar arasında hörmət sahibi olmaq istəklərindəndir ki, etnik baxımdan tam assimilyasiya olsalar da bu adı qoruyub saxlamışlar. Beləliklə, türklər və iranlılar yaşayan ərazilərdə ərəblər öz etnik varlıqlarını saxlaya bilmədilər, adı çəkilən istisnalar isə daha çox sosial üstünlüklər qazanmaq məqsədi ilə bağlıdır. Türk- Ərəb sivilizasiyalarının, eləcə də İran-Ərəb sivilizasiyalarının disharmoniyası ərəb passionarlığının bu məkanda yalnız müsəlmanlaşma ilə nəticələnməsinə səbəb oldu. 155 Fəxrəddin Səfərli. Orta əsrlərdə Naxçıvanın sosial-siyasi həyatında dini mərkəzlərin rolu. Bakı:Elm, 2003, səh. 96-97 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 196 Ərəb passionarlığının aktivliyi dövründə genişlənərək əhatə etdiyi digər bir ərazi İspaniyada isə müasir dövrümüzdə Ərəb sivilizasiyasının nə etnik, nə də dini izlərinə rast gəlinir. Həmin dövrün yeganə əlamətləri Priney yarımadasında qalan islam arxitekturası nümunələridir. 711-ci ildən başlayaraq təxminən 800 ilə qədər (1492-ci il) ərəblər İspaniyada hökmranlıq etmişlər. Bura köç etmiş ərəb, bərbər və Şimali Afrikanın digər xalqlarının törəmələri olan mavrların İspaniyadan qovulması, müsəlmanlara qarşı təqiblər Priney yarımadasında ərəb passionarlığının aktivliyinin sönməsinə səbəb olmuşdur. İspaniya ilə bərabər İtaliyanın cənubu, Siciliya və Aralıq dənizinin şimal sahillərindəki bir sıra digər ərazilər də ərəbləşmə-islamlaşma prosesinin qarşısını Qərb sivilizasiyası daşıyıcılarının güclənməsi fonunda daha çox ərəblərin burdan qovulması hesabına dayandırmış oldu. Akademik Bartoldun məlumatlarına görə XX əsrdə bu ərazilərdən yalnız Maltada ərəb dilində danışan xristian əhali qalmışdır. 156 Göründüyü kimi, bu halda Ərəb-Qərb sivilizasiyalararası münasibətlərdə islam- xristian qarşıdurması əsas amil olmuşdur və hazırda bu regionda ərəb-müsəlman nüfuzunun olmaması da bununla bağlıdır. Beləliklə, passionarlığın aktivliyi dövründə ərəbləşmə ilə müşayiət olunan bu proses bu gün Ərəb dünyası adlanan böyük bir linqvistik, coğrafi, geosiyasi məkanın yaranması ilə nəticələnmişdir. Hazırda 300 milyondan çox insanın yaşadığı bu regionda 23 ərəb dövləti var. Ərəbləşmə dil, din və digər mənəvi dəyərlərin yayıldığı regionlarda qəbul edilməklə yanaşı, təsir dairəsində olan ərazilərdə mövcud olan sivilizasiyalardan da bəzi mədəni elementləri qəbul etməklə vahid ərəb mədəniyyətinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Göründüyü kimi, Ərəb sivilizasiyası etnik deyil, daha çox ortaq dil və mədəni dəyərlərə söykənən 156 В.В.Бартольд. Мусульманский мир // Ислам. Энциклопедия культуры и исскуства. Мосва: Эксмо, 2010, стр. 51 Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|