Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 191 təzahürlərinə, xüsusən də dənizsahili ərazilərdə müəyyən izləri ilə qarşılaşsaq da, daha əvvəl hakimiyyəti altında olduğu İran mədəniyyətinin təsirini göstərən fundamental izlərə rast gəlinmir. Beləliklə, əvvəl İran, sonra Roma-Bizans işğalının əsas təsiri Misirin milli məninin, sivilizasiya özəyinin itirilməsinə səbəb olmuşdu. Belə bir halda artıq 700-800 il bu prosesləri yaşadıqdan sonra bu ərazidə əhalinin ərəbləşməsi və Misirin ərəb mədəniyyətinin əhatəsinə daxil olması daha asan görünürdü. Ərəb işğalının siyasi, iqtisadi, sosial proseslərə təsirini araşdıran ingilis alimi Hyu Kennediyə görə, “böyük mədəniyyətə, ərəblərlə müqayisədə zəngin dövlətçilik ənənəsinə, daha yaxşı silahlanmış və təchiz olunmuş, böyük döyüş təcrübəsi olan orduya malik olan və ümumiyyətlə bütün sahələrdə ərəblərdən daha üstün olan Misirin çox qısa müddətdə ərəb işğalına məruz qalmasının və son nəticədə ərəbləşməsinin ən əsas səbəbi ondan ibarət idi ki, bu proses bir çox misirlilər üçün bir yad hakimiyyətin başqası ilə əvəz olunması demək idi”. 153 Eyni zamanda Misir, Suriya və Mesopotomiyanın əhalisinin ərəbləşməsində hələ islamdan qabaq bu ərazilərə ərəblərin miqrasiyasının da rolu olmuşdur. Hələ islamdan əvvəlki dövrdə yarımadanın ərəblərinin Suriya və Mesapotomiyaya köçməsi və burda bir neçə əsr boyunca çoxsaylı arami xalqlarının mədəni təsirinə məruz qalması haqqında məlumatlar var. Artıq həmin dövrdə Roma-Parfiya sərhədinin hər iki tərəfində əhali arami dilində danışırdı. Belə ki, hələ islama qədər arami yazısının təsiri ilə ərəb yazı sistemi yaranmışdı. Misirə də ərəb elementi islama qədər daxil olmuşdu. Strabonun məlumatlarına görə, Yuxarı Misirdə Kopt şəhərinin əhalisinin yarısı misirli, yarısı isə ərəb idi. Nil 153 Хью Кеннеди. Великие арабские завоевания. Москва: Астрелб, 2010, стр. 215 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 192 çayının Qərb sahilini Liviya tərəfi, Şərq sahilini isə Ərəb tərəfi adlandırırdılar. Amma ərəb işğalı zamanı Suriyada olduğu kimi Misirdə də ərəb dilində danışan əhali mövcud deyildi (yəni bu ərazilərə miqrasiya edən ərəblər yerli dilləri qəbul etmişdilər). Yerli əhalidən yuxarı sinifin dili yunan dili idi, dövlət həyatında latın dili də işlənirdi. Öz dillərini saxlayan koptlar xristianlığı qəbul etmişdilər, qədim Misir yazılarını unudaraq, yunan yazısına keçmişdilər. Yalnız X əsrdən sonra buralarda da ərəb dili və yazısı üstünlük qazanmağa başlamışdır. 154 Bundan başqa, Yaxın Şərqin xristian əhalisi üçün (həm Misir, həm də Suriya xristianları Xalkedon kilsə məclisində ayrılan şərq xristianlarını təmsil edirdilər) Qərb kilsəsinin onları kafir hesab etməsi səciyyəvi idi. Yəni, yeni dinin daşıyıcıları olan müsəlmanların onlara qarşı münasibətləri katolik kilsəsinin onları kafir elan etməsi müqabilində daha tolerant idi və bu amil də əhalinin islamlaşmasında böyük rol oynamışdır. Beləliklə, ərəbləşmənin ikinci fazası ərəb passionarlığı hesabına, mənəvi dəyərlərin uyumluluğu, eləcə də regionda uzun müddət hökmran olan yad mənəvi dəyərlərin yerli əhali tərəfindən qəbul edilməzliyinin yaratdığı mühit sayəsində mümkün olmuşdur. Eyni zamanda, ərəbləşmənin ikinci fazasına təsir göstərən digər bir mühüm amili də diqqətdən qaçırmamaq lazımdır. Belə ki, Xilafətin işğalının ilk illərində ərəblərlə islam dinini qəbul etsələr belə, qeyri-ərəblər arasında böyük fərq qoyulurdu, ikili standartlar tətbiq olunurdu. Ərəb olmayan müsəlmanlar əmlak, məhsulla əlaqədar ağır vergilər ödəyir, inzibati işlərdən kənar saxlanılırdılar. Bu isə narazılığa səbəb olur, Xilafətin işğal siyasətinə mane olurdu. 154 В.В.Бартольд. Мусульманский мир // Ислам. Энциклопедия культуры и исскуства. Мосва: Эксмо, 2010, стр.47 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 193 Belə ki, işğal olunan ərazilərin sərhədləri genişləndikcə imperiyanın içərilərində qalan qeyri- ərəblərin baş qaldırması, eləcə də yeni ərazilərdə döyüş və inzibati işlər üçün insan resurslarının çatışmazlığı Xilafətin ərəb olmayan sakinlərinə qarşı siyasətinin dəyişməsinə səbəb olmuşdu. Xəlifə Əbdül Malik ibn Mərvanın (685-705) hakmiyyəti dövründən başlayaraq məvalilərin əlavə vergi yükü götürüldü, onlar inzibati işlərə cəlb olunmağa başlandılar və nəticədə işğal olunan ərazilərdə sosial və iqtisadi üstünlüklər qazanmaq imkanı əldə edən yerli əhali sürətlə ərəbləşməyə başladı. Ərəb passionarlığının ikinci mərhələsi - müsəlmanlaşdırma Bundan sonrakı mərhələdə ərəb passionarlığı özünü müsəlmanlaşdırmada göstərmişdir. Doğrudur, islam dininin yayılması yalnız ilkin mərhələdə ərəb passionarlığı hesabına olmuşdur. Hətta sonralar islam dininin başlıca yayıcıları və qoruyucuları türklər olmuş və ya bu dinin daha böyük coğrafi məkana (Hindi-Çin yarımadasına, İndoneziyaya, tropik Afrikaya) yayılmasında digər faktorlar da rol oynamışdır. Bununla belə, qeyd etməliyik ki, Ərəb Xilafətinin genişlənməsinin birinci fazası ərəbləşmə ilə nəticələndisə, növbəti faza da müsəlmanlaşma ilə nəticələndi. Bəs fərq nədən ibarət idi ki, Afrikanın Atlantik okeanı sahillərindən Ərəbistan yarımadasının cənubunadək böyük bir məkanda özündən dəfələrlə yüksək və qədim sivilizasiya daşıyıcıları assimilyasiyaya uğradığı halda, Xilafətin işğal etdiyi digər ərazilər - İran, Azərbaycan, Anadolu, Mərkəzi Asiya yalnız islam dininin əhatə dairəsinə daxil olmaqla kifayətləndi. Baxmayaraq ki, həm tarixi mənbələr, həm də toponimlər göstərir ki, Ərəb Xilafəti bu regionlarda da assimilyasiya siyasəti Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|