Ərəstü Həbibbəyli
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 211 TÜRK – İRAN SİVİLİZASİYALARI ARASINDA MÜNASİBƏTLƏR
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 210 ərəb dövlətlərinin siyasətində (Osmanlı dövlətinin varisi Türkiyə Cümhuriyyətinə münasibətdə) özünü göstərmişdir. Yalnız son dövrlərdə - III minillikdən başlayaraq yenidən türk-ərəb yaxınlaşması müşahidə olunmaqdadır. Geosiyasi müstəvidə münasibətlərdə fərqli faktorların prioritet təşkil etdiyini nəzərə alaraq bu əlaqələrə yaxından toxunmaq fikrində deyilik. Bizi sivilizasiya müstəvisində münasibətlər maraqlandırır. Beləlikə, tarixdə həm ərəblərin türklər üzərində (VII- XI əsrlər), həm də türklərin ərəblər üzərində (XI - XX əsrlər arasında müəyyən fasilələrlə) hakmiyyəti dövründə bu iki sivilizasiya daşıyıcılarının münasibətləri formalaşmışdır və orijinal xüsusiyyətləri ilə seçilir. Müşahidə olunan əsas məqam ondan ibarətdir ki, sivilizasiya müstəvisində hər iki mədəni tip öz inkişaflarının qabarma mərhələsində (passionar aktivlik mərhələsində) bir-birlərinin yerləşmə arealına müəyyən tarixi dövr ərzində nəzarət etmişlər. Amma bununla belə, bu mövqedən yaranan təsir qalıcı ola bilməmişdir. Bu zaman isə sivilizasiya tipinin öz təbii landşaftından kənarda həyat siklini davam etdirə bilməməsi qanunauyğunluğu özünü göstərmişdir. Belə ki, “Səhra” landşaftını təmsil edən Ərəb sivilizasiya daşıyıcısı ilə “Çöl” (professor Cavad Heyətin təbirincə “Çöl” deyil, “Bozqır”) landşaftını təmsil edən Türk sivilizasiya daşıyıcıları öz təbii lanşaftlarından kənarda passionarlığın zəifləməsi ilə varlıqlarını saxlaya bilməmişlər. Amma bununla belə qeyd etməliyik ki, sırf sivilizasiya müstəvisində bu tiplər arasında kəskin münaqişə də xarakterik deyil. Onların münasibətləri “Səhra” və “Çöl”ün təbii şəraitinə uyğun olaraq dinc yanaşı yaşam olmalıdır və daha çox harmoniya ilə xarakterizə olunur. Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 211 TÜRK – İRAN SİVİLİZASİYALARI ARASINDA MÜNASİBƏTLƏR Dünyanın heç bir xalqı fatehlik şöhrəti və əzəmətilə tatarlarla yarışa bilməz… İranın hökmdarları onlardır. Kirin və Kistapsın taxtında təntənə ilə oturan onlardır. Onlar türk adlanıb Avropada, Asiyada və Afrikada nəhəng fatehliklər edib dünyanın üç qitəsində ağalıq edirlər. Bu müzəffər xalqın yalnız tarixçiləri çatışmayıb ki, onların ağlasığmaz qələbələrinin şöhrətini yaysınlar. Bu cəngavər xalq öz şöhrəti ilə məşğul olub, əbədi məğlubedilməzliyinə inanıb keçmiş qələbələrinin əbədiləşdirilməsi qayğısına qətiyyən qalmamışdır Şarl Lui Monteskyö “İran məktubları” ürk və İran sivilizasiyaları arasında münasibətlərə islam mədəniyyəti çərçivəsində baxılması əslində islamqədərki böyük bir mərhələnin nəzərə alınmaması demək olardı. Çünki İran sivilizasiyası türklərin münasibətdə olduğu iki ən qədim mədəni tipdən biridir (digəri isə Çin sivilizasiyasıdır). Çox böyük ərazidə yayılmış Türk sivilizasiya daşıyıcıları tarixən İran sivilizasiyasının şimal və qərb sərhədləri istiqamətində qonşu olmuşlar. Ön Asiya, Qafqaz və Orta Asiya bu iki sivilizasiyanın təmas nöqtələri olmuşdur və bu əlaqələrin tarixi eramızdan əvvəlki dövrlərə gedib çıxır. İran sivilizasiyasının Yaxın Şərqin Assuriya, Babil və başqa qədim Mesopotamiya mədəniyyətləri, Ellin mədəniyyətinin daşıyıcıları ilə münasibətləri haqqında tarixi faktlar onun birinci nəsil sivilizasiyalara aid olmasını sübut edir. Bu məlumatlar daha çox qədim dövrün yüksək T Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 212 inkişaf etmiş mədəniyyətlərinin yayıldığı dillərdə - yunan dilində, hazıda ölü dil olan akkad, şumer, elam dillərindədir. İran sivilizasiyasının şərq və şimal istiqamətdə təmasda olduğu Türk sivilizasiya daşıyıcıları ilə münasibətləri isə daha çox irandilli tarixi mənbələrdə qorunub saxlanmışdır. Bu isə ola bilsin ki, qədim türk dilinin itib-batması hesabına baş vermişdir. Qeyd etməliyik ki, Türk və İran sivilizasiya daşıyıcılarının münasibətləri islam dininin yaranmasından çox-çox əvvəl başlamışdır və bütünlükdə özünəməxsus cəhətləri əks etdirmək baxımından islam mədəniyyəti çərçivəsinə sığmır. Coğrafi baxımdan qonşu olan bu iki sivilizasiya daşıyıcıları tarixin ən qədim çağlarından bəri daim təmasda olmuş, sivilizasiyaların qabarma və çəkilmə dövrlərində biri-digərinin üzərində dominantlığa yiyələnmişlər. Ümumiyyətlə, İran sivilizasiyası türklərin ən yaxın təmasda olduğu sivilizasiyadır, onlar arasında qarşılıqlı təsir hər zaman müşahidə olunmuşdur. Münasibətlərin xarakterini araşdırmazdan əvvəl bir məqama xüsusi diqqət yetirmək istərdik. Belə ki, birinci nəsil sivilizasiyalara aid edilən İran sivilizasiyasının ilk təmsilçisi olaraq bəzi ədəbiyyatlarda Elam dövləti və ya mədəniyyəti göstərilir (e.ə. III - e.ə. I minilliklər). Buna uyğun olaraq da eradan əvvəlki miniliyyin təmsilçisi olan Elam dövründə türklərlə münasibətlər haqqında tarixi faktlara rast gəlinmədiyindən, Yaxın Şərq regionunda İran daha qədim sivilizasiya hesab olunur. Lakin qeyd etməliyik ki, İran Əhəmənilər dövlətinin şahlarından olan I Daranın e.ə.521-520-ci illərdə beş sütun üzərində yazdırdığı Bisütun yazılarının üç dildə - qədim fars, akkad və elam dillərində olması artıq şübhələnmək üçün əsas verir. Belə başa düşmək olar ki, qədim fars və elam dilinin nüfuz dairəsi, yəni müvafiq olaraq bu dildə danışan əhali Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|