Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 170 mücahidələr etmişdirlər, amma bu iki yol mahiyyət və əsas baxımından bir-birindən fərqlidir.... Sufinin filosoflarla, mistiklərlə, yoqilərlə heç bir münasibəti olmadığı kimi, təsəvvüfün də mistisizmlə, yoqa ilə, fəlsəfə ilə uzaqdan-yaxından əlaqəsi olmadığı öz-özünə ortaya çıxır”. 132 Doğrudur, islam daxilində, xüsusən sufi dünyagörüşü çərçivəsində elm-din münasibətlərinə fərqli prizmadan da yanaşmalar var. Belə ki, ərəb dilinə tərcümə olunan qədim yunan ədəbiyyatının islamın qəbul olunmasından sonra artıq islami şərh olunmasının sufi düşüncənin yaranmasına rəvac verdiyi də iddia edilir. Bu zaman elm-din qarşıdurması deyil, daha çox elmin din dəyərləri daxilində təfsiri nəzərdə tutulur. 133 Sufizm öz inkişafının sonrakı mərhələlərində yeni çalarlar qazanmışdır. Bu çalarların mühüm bir hissəsi isə qeyri-ərəb müsəlmanların milli dəyərlərinin və qədim inanclarının təzahürü ilə bağlı olmuşdur. Ərəb işğalı hesabına qısa müddətdə Xilafətin hüdudlarına daxil olan və müsəlmanlaşan xalqların öz milli əqidə və dünyagörüşlərini birdən-birə tamamilə unutması əslində heç mümkün də deyildi. Buna görə bir tərəfdən islam ilə harmoniya böyük təsirə malik olsa da, digər tərəfdən ərəb işğal rejiminin inzibati tədbirləri bu milli çalarların gizli saxlanmasına, öz təsirini yalnız islam dini çərçivəsində müxtəlif cərəyanlarda büruzə verməsinə şərait yaratmışdı. Bu mənada sufi cərəyanlar da vasitələrdən biri idi. Bununla bağlı Mehmet Rıhtım yazır ki: “Təsəvvüfün sistemləşməsi dövründə bir yandan Quran və sünnəyə sıx şəkildə bağlı, tamamilə şəriətə müvafiq təsəvvüf anlayışı inkişaf 132 Mehmet Rıhtım. Seyid Yəhya əş-Şirvani əl-Bakuvi və Səfa əl Əsrar. Bakı: Elm, 2010, səh.25-26 133 Ислам: иллюстрированная энциклопедия / Автор-сост. М.Магомерзоев. Москва: Эксмо, 2010, на основе Августа Мюллера «История ислама». Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 171 edərkən, digər yandan xristian, yəhudi, qədim yunan, hind, iran adət və inanclarının təsirlərini daşıyan anlayışlar müşahidə edilməyə başlandı. Sufi qiyafətilə gəzib-dolaşan, ancaq sufiliklə əlaqəsi olmayan zümrələr və şəxslər ortaya çıxdı. Bunlar islama uyğun olmayan inanc və əməlləri ilə ictimaiyyətdə sufilik haqqında mənfi bir qənaət formalaşdırdılar. Buna görə də bəzi din alimləri tərəfindən sufilik, islamdan ayrılmaq kimi qəbul edilməyə, əleyhində əsərlər yazılmağa başlandı”. 134 Hörmətli alimin yanaşmasında iki məqam diqqət çəkir: birincisi, islami dünyagörüşünə təsir göstərən milli fərqliliklər arasında türk adına rast gəlinmir; ikincisi isə, müəllif ümumilikdə bu təsirlərin nəticələrini islama uyğun hesab etmir. Biz hər iki aspektlə də razılaşmırıq. İslamda və təsəvvüfdə türk elementinin təsirlərinin göstərilməməsinin səbəbləri müəllif tərəfindən verilməsə də, ola bilsin ki, burda islamın türk inancı ilə harmoniya təşkil etməsi ideyasına üstünlük verilmişdir. Doğrudur, türklərin islamaqədərki inancları ilə islam dəyərləri arasında böyük bir harmoniya var və bir çox məqamlar üst-üstə düşür. Amma fikrimizcə, bu o demək deyil ki, türk əqidəsi və təfəkkürünün də bəzi özünəməxsusluqları islam daxilində heç fərqlənmir. İkincisi isə, nəinki təkcə türklər, islam dininin yayıldığı bütün qeyri-ərəb xalqlar arasında vahid islam dünyagörüşünün yaranmasınadək uzun müddət milli-etnik dəyərlərlə islami dəyərlər arasında sinxronlaşma prosesi getmişdir. Bu proses olmasa idi, Xilafətin dağılması ilə islam dininin yayılması dayanar, hətta əks proseslər baş verərdi. İslam dini yayıldığı hər yerdə qarşılıqlı təsir mühitində olmuşdur. Sadəcə, İslam dünyası daxilində ümumi hakimiyyət və nüfuz sahibi olan 134 Mehmet Rıhtım. Seyid Yəhya əş-Şirvani əl-Bakuvi və Səfa əl Əsrar. Bakı, Elm, 2010, səh.26 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 172 xalqlarla (ərəblərdən başqa İran və Türk sivilizasiya daşıyıcıları) əlaqədə bu sinxronlaşmış dəyərlər ümumislam dəyəri kimi qəbul edildiyi halda, daha az nüfuz daşıyan təmsilçilər arasında islamın yerli, lokal xüsusiyyətləri kimi özünü büruzə vermişdir. Akademik V.V.Bartold da sufizmin islamdan başqa digər dinlərdən təsirləndiyi, hətta bu dinlərə əsaslanması qənaətində olmuşdur. O, sufiliyin köklərindən danışanda üç mənbəni göstərir: xristian, müsəlman və buddist mənbələr. Böyük islamşünas Bartoldun “Qurani-Kərim”də sufilik üçün əsas olacaq ayələrin yoxluğu barədə qeydi vardır: “Formal olaraq Quran zəminində duran və oradakı ayələri mənalandırmaqla kifayətlənərək sufilər əslində, islama qədərki təlimlərə daha yaxın idilər. Sufilərin Tanrı və ona yaxınlaşmaq üsulları barədə təsəvvürləri daha çox antik fəlsəfənin son nümayəndələrini – neoplatonikləri və neopifaqorçuları xatırladır. Həm də Qərbdə yəhudilərin kaballası və Şərqdə buddizmin və hindlilərin zahidliyinin cizgiləri nəzəri cəlb edir”. 135 Konkret olaraq sufizmdə türklüyün təcəssümünə gəldikdə isə qeyd etməliyik ki, türklərin Göy Tanrı inancı, ruhlar kultu sufizmin mistisizmində öz təzahürünü göstərmişdir. İslam dini daxilində ilk türk təriqəti olan Yəsəvilik də bu xəttin davamıdır. Xoca Əhməd Yəsəvi (1093-1166) davamçıları islama türk adət-ənənələrini gətirməklə bir türk-islam sintezi yaratmışlar. Təsadüfi deyil ki, türk cəmiyyəti üçün xarakterik olan qadın-kişi bərabərliyi yəsəviliyin təsiri ilə formalaşan bəktaşilikdə əsas xüsusiyyətlərdən biridir. Yəsəvilik həm də islama dərvişliyi gətirməklə dini xalqa daha da yaxınlaşdırmışdır. Türk inanc sistemində qam kimi görülən baba, dədə, ata kimi şəxslər ənənəvi türk inancını islamla uyğunlaşdıraraq 135 В.В.Бартольд. Сочинения. Том 2. Москва: Наука, 1966, стр. 115 Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|