Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 148 başqa ellər də (monqollar, ariyalılar) yaşamışlar və hər biri özünəməxsus bozqır kültürü meydana gətirmişdir. Türk bozqır kültüründə at və dəmir əsasdır. Halbuki monqol kültürünə dəmir sonradan girmiş, hətta monqollar XIII əsrə qədər oxlarının ucunu dəmirdən yox, sümükdən düzəldirmişlər. Orta Asiyada qazılan əski türklərin məzarlarında (kurqan) tapılan dəmir əşyalarının tarixi eramızdan əvvəl iki min ilin başlarına gedib çıxır. V.Midt, O.Minkin, V.Koppers, F.Flor kimi məşhur mədəniyyət tarixçilərinin fikrinə görə, at ilk dəfə türklərin əcdadı tərəfindən əhliləşdirilmiş və minik və savaş üçün işlədilmişdir. 115 Başqa bir məşhur alim Murad Adcı da türklərin planetdə ən gözəçarpan izlərinin kurqanlar olduğunu iddia edir. Onun fikrincə, öləndə insanların dəfn edilməsi üçün yaradılmış bu maddi mədəniyyət nümunələri türklər üçün xarakterikdir. 116 Kurqanlardan başqa balballar (qəbirüstü və ya qəbirətrafı daş kişi abidəsi) da türk mədəniyyətinin izlərini göstərir. Pərviz Elay yazır ki: “Erkən islam dövründə qədim türklərin məskunlaşdığı ərazilərin əsas arxeoloji göstəricisi təkcə kurqan deyil, həmçinin “balbal” (digər variantlarda “balbaş”) adlanan daş heykəllər idilər. Avropalı və rus türkoloqları da balbalların türk mədəniyyətinə aid olması fikrində yekdildilər.” 117 Müəllif həm də, balbalların kimmer stelaları ilə bağlılığı və bu baxımdan türklərin balballarda əks olunmuş monqoloid cizgilərinin tarixin müəyyən mərhələsini əhatə etməsi və bunun Altay nəzəriyyəsinə dəlil gətirilməsinin yolverilməz olunduğu qənaətindədir. 115 Yenə orda, səh. 44 -45 116 Мурад Аджи. Кипчаки. Древняя история тюрков и Великой степи. Москва: Новости., 1999, стр. 30 117 Pərviz Elay. Qədim türklərin dini baxışlarına dair. Millətçilik qəzeti, 19 mart 2011-ci il Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 149 Mərkəzi Asiyada “Balbal” abidələri Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 150 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 151 Balballar qədim türk dinində ölümdən sonra yaşamın olduğuna inancı göstərir. Rast gəlinən abidələrdə adətən balbalların bir əllərində qılınc, digərində qədəh olur. Bir kurqanın ətrafında balbalların sayının çox olması kurqanda basdırılan adamın həyatda ikən öldürdüyü insanların sayını göstərir. Balbalların türk mifologiyasında atalar kultunu da əks etdirməsi ilə bağlı mülahizələr mövcuddur. Belə ki, iddiaya görə həyatda öldürdüyü adam sayısı qədər ölən adamın qəbrinin ətrafında ağacdan və ya daşdan heykəlciklər düzəldərdilər və inanırdılar ki, bunlar mərhumun övladlarıdır və o biri həyatda ona xidmət edəcəklər. 118 Ümumiyyətlə, müşahidələr göstərir ki, zəngin Çin mədəniyyəti tarixin heç bir mərhələsində digər mədəniyyətlərlə uyğunlaşmağa, sinxronlaşmağa meyl etməmişdir. Onun başqa mədəniyyət təmsilçiləri ilə münasibəti yalnız özününküləşdirmə, assimilyasiya ilə nəticələnə bilər. Çin mədəniyyəti Mərkəzi Asiyada da qəbuledilməz, yad ünsür olmuş, Çin mədəniyyətinin ideologiyası bu regionda yalnız güc hesabına irəliləyə bilmiş, yerli mədəniyyəti isə əsrlər boyu əritməyə meyl göstərmişdir. Bu xüsusiyyətləri Lev Qumilyov belə xarakterizə edir: “Mərkəzi Asiyanın bütün xalqları üçün Çin mədəniyyəti qəbuledilməz olmuşdur. Türklərin Çin ideologiyasına qarşı qoyduqları öz ideoloji sistemi olmuşdur. Hətta II Türk Xaqanlığının çöküşündən sonra Asiyada dini inancların dəyişməsində belə bu, özünü göstərirdi. O zaman uyğurlar maniçiliyi, qarluqlar islamı, basmal və onqutlar - nestorianlığı, tibetlilər - hind buddizmini qəbul etdilər, amma Çin ideologiyası Böyük Çin Səddini keçə bilmədi” 119 . 118 http://onuroztepe.blogspot.com/2010/09/balbal.html 119 Л.В.Гумилев. Ритмы Евразии: эпохи и цивилизации. Москва, 1993, стр. 70 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 152 Ancaq eyni zamanda Çin sivilizasiya arealına kənardan daxil olan istənilən yad mədəniyyət təmsilçisinin öz dəyərlərini qoruya bilmədiyinin də şahidi oluruq. Çində 385-550-ci illərdə mövcud olmuş və müharibədə qalib gəlmiş türk Tabqaç dövləti nəinki öz varlığını və türk dəyərlərini qoruya bilmədi, hətta qısa bir müddət sonra bu dövlətin özü Türk sivilizasiya təmsilçilərinə qarşı Çin ideologiyasının ən böyük daşıyıcısı oldu. Türk və Çin sivilizasiyalarının münasibətlərində uyğurlar xüsusi yer tutur. Türklərin Şərqdə ən güclü dövlətlərindən olan Uyğur Xaqanlığı (745-840) dövründən başlayaraq uyğurlar Çin sivilizasiyasının Qərbə doğru ekspansiyasının qarşısında dayanmışlar. Uyğur dövlətinin ən qüdrətli zamanlarında hətta Çinin bəzi vilayətlərinə nəzarət etmiş, türk dəyərlərinin burda yayılmasına səbəb olmuşlar. Tarixən Tanrıçılığa, buddizmə və ən nəhayət islam dininə etiqad etmişlər. Hətta buddizmin yayıldığı mərhələdə belə Çin sivilizasiyası ilə münasibətlərdə harmoniya müşahidə olunmayıb. Bunun nəticəsidir ki, uyğurların yaşadığı ərazilərdə buddist maddi mədəniyyət abidələri çinlilərə deyil, məhz uyğurlara məxsusdur. Ancaq uyğurların taleyində ən böyük rolu islam dini oynamışdır. İslamın ən ucqar Şərq sərhədlərində yerləşən uyğurlar üçün Çin sivilizasiyası ilə münasibətlərdə milli (türk) mənliyin qorunmasında islam dəyərləri mühüm rol oynayır. Məhz bu xüsusiyyət Türk sivilizasiya daşıyıcıları arasında onları fərqləndirir. Hazırda Tyanşan dağlarının ətəklərində, ÇXR-in tərkibindəki Sınsızyan-Uyğur Muxtar Respublikasında yaşayan uyğurların öz “milli mən”ini qoruyub saxlamağa xidmət edən 2 amili də fərqləndirmək istərdim. İlk əvvəl uyğurların Türk sivilizasiya daşıyıcısı olaraq Çin sivilizasiya dəyərləri ilə kəskin fərqliliyini qeyd etmək lazımdır. Uyğurlar və çinlilər bütün aspektlərdə tam fərqli, bir- Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|