Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 137 ÇİN SİVİLİZASİYASI İLƏ MÜNASİBƏTLƏRİN ÖZÜNƏMƏXSUSLUĞU
- Society”, Foreign Affairs, 69 (Fall 1990), 58. “Əgər Avropa hələ də Çinin bir hissəsi olmayıbsa, bu
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 135 istisna olmaqla) doğru istiqamətlənmişdir. Əgər yeni tarixdə böyük coğrafi kəşflərdən sonrakı dövrdə daha çox Qərb sivilizasiya daşıyıcılarının müxtəlif istiqamətlər üzrə bütün dünyaya yayılması və nüfuz etməsi xarakterik idisə, hazırda bunun əksinin şahidi oluruq. Uzaq Şərqdən (Çin, Koreya, Vyetnam və s.) tutmuş, Afrika ölkələrinə, Yaxın Şərqə, postsovet ölkələrinə qədər böyük bir məkanda yerləşən ölkələrdən müxtəlif sivilizasiya daşıyıcıları əsasən Qərb sivilizasiya təmsilçiləri olan ölkələrə - Avropa dövlətlərinə, ABŞ, Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiyaya miqrasiya edirlər. Qərb sivilizasiya daşıyıcılarının xaricə miqrasiyasından fərqli olaraq, hazırkı miqrasiyalar cəmiyyətdaxili proseslərə fəal təsir imkanına malikdir. Belə ki, əgər Qərb ölkələrinin miqrantları getdikləri ölkədə yerli mədəniyyəti məhv etməklə onun yerində öz maddi və mənəvi mədəniyyətlərini yaradırdılarsa, hazırkı miqrasiya zamanı Qərbə axın edən emiqrantlar bu ölkələrin cəmiyyətlərinə inteqrasiya olunmaqla Qərb cəmiyyətlərində iştirak etməyə başlamışlar. Doğrudur, bu zaman assimilyasiya olunmaq və ya ilkin milli mədəniyyətin deformasiyası hallarına da rast gəlinir. Ancaq bütün hallarda fikrimizcə, hazırkı miqrasiya prosesləri miqrantların yerləşdikləri ölkələrin cəmiyyət həyatına fəal interaksiyası ilə xarakterikdir. Müasir dövrdə sivilizasiyalararası münasibətlərdə miqrasiya prosesləri çərçivəsində Qərb sivilizasiyasına digər sivilizasiya daşıyıcılarının güclü təsir imkanları vardır. Bununla bağlı rusiyalı müəlliflərdən biri yazır: “Qərb prinsipləri Şərq həyatına daha geniş şəkildə daxil olur, ancaq Şərqin də Qərbə ekspansiyası baş verir: belə ki, islam - qlobal faktor olur və ABŞ-ın, Qərbi Avropa ölkələrinin həyatına daha əhəmiyyətli təsir göstərməyə başlayır. ABŞ-da bu gün iqtisadiyyat, təhsil və mədəniyyətin müxtəlif sahələrində çalışan 6 milyondan çox müsəlmana xidmət göstərən mindən çox məscid və Quranın öyrənilməsi üzrə mərkəzlər var. Fransada islam etiqad edənlərin sayına görə katolik dinindən sonra Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 136 ikincidir.” 106 Ona görə də məhz bu prizmadan yanaşdıqda Türk sivilizasiya daşıyıcılarının Qərb cəmiyyətində getdikcə daha fəal iştirakı və təmsilçiliyi fonunda növbəti onilliklərdə demoqrafik cəhətdən deqradasiya yaşayan Qərbdə Türk sivilizasiyasının təzahürlərinin daha təsirli olacağını görməyimiz mümkündür. Beləliklə, bütün tarixi mərhələlərdə Türk və Qərb sivilizasiyaları arasında münasibətlər ziddiyyəti ilə seçilib və daim qarşıdurma müşahidə edilib. Türklər islam dinini qəbul etməzdən əvvəl də onların münasibətləri harmonik olmasa belə, Türk-Qərb münasibətləri daha çox islam-xristian qarşıdurması ilə xarakterizə edilir. Hətta Qərb sivilizasiyası ilə münasibətlərdə Türk sivilizasiya təmsilçiləri özləri üçün xarakterik olmayan təbii landşafta doğru ekspansiya etmiş və bununla da öz sivilizasiya qanunauyğunluqlarından bir qədər kənara da çıxa bilmiş, yəni, öz etno-təbii landşaftından kənar yaşaya bilmək qabiliyyətini də göstərmişlər. 106 Скворцев Л.В. Диалог или столкновение цивилизаций?/ Глобализация. Конфликт или диалог цивилизаций? Москва, 2002, стр. 244 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 137 ÇİN SİVİLİZASİYASI İLƏ MÜNASİBƏTLƏRİN ÖZÜNƏMƏXSUSLUĞU Çin - dövlət olmaq iddiasında olan sivilizasiyadır. Lucian W. Pye, “China: Erratic State, Frustrated Society”, Foreign Affairs, 69 (Fall 1990), 58. “Əgər Avropa hələ də Çinin bir hissəsi olmayıbsa, bu özlərini əcnəbi işğalçılardan qorumaq üçün hər zaman birləşməyə çalışan hunların, türklərin, monqol və rusların xidmətidir”. Lev Qumilyov in sivilizasiyası bəşər tarixində ən qədim sivilizasiyalardan biridir. Sivilizasiya olaraq eramızdan əvvəlki minillikdə formalaşan bu mədəni tip birinci nəsil sivilizasiyaları təmsil etməklə dünyada bir çox yeniliklərin yaradıcısı olmuşdur. Eyni zamanda, Çin sivilizasiyası dünya sivilizasiyalarının tarixində nəsildəyişmə mərhələlərini özünəməxsus mədəniyyətini qorumaqla və zənginləşdirməklə keçən azsaylı sivilizasiya tiplərindəndir. Fikrimizcə, hazırda yaşamaqda olan və nəsildəyişmə transformasiyasını bu cür keçirən yalnız Çin, Türk, İran və Hind sivilizasiyalarının adlarını çəkmək olar. Çin sivilizasiyasını ümumən bəşəriyyərin sivilizasiya tarixində fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdən biri - bütün kənar təsirlərə baxmayaraq, öz həyat siklində mədəni ənənələrin ötürülməsində fasilələrin olmamasıdır. Halbuki ilkin və sonuncu (hazırkı) nəsil sivilizasiyalar üzrə aparılan müşahidələr göstərir ki, onlardan əksəri nəsildəyişmə mərhələlərində mədəni ənənələri ya tam ötürə bilməmiş, ya da hər hansı kənar təsir nəticəsində bu ənənələrin Ç Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 138 transformasiyasında fasilə yaranmışdır. Misal üçün, nəsildəyişmə proseslərində mədəni ənənələrini ötürə bilməyən sivilizasiyalardan Yaxın Şərqdə Misir heroqliflərinin, Assuriya və İran gil lövhələrinin oxunması üçün alimlər açar axtarmalı olmuşlar. Bunun əksinə olaraq qloballaşma mühitinin dünyada həmahənglik və yekcinslik yaratdığı günümüzdə belə Çin sivilizasiyası öz xarakterik xüsusiyyətlərini qoruyub saxlaya bilmişdir və bu genetik ənənə müasir dövrümüzdə geopolitik müstəvidə də Çin dövlətinin beynəlxalq münasibətlərinin əsasında dayanır. Çin sivilizasiyasnın geostrateji kodları Dövlətçilikdə imperiya ənənələrinə, yazı mədəniyyətinə, şəhərsalma və arxitekturaya, əxlaq normalarına, ailə dəyərlərinə və digər mənəvi keyfiyyətlərə malik olan Çin sivilizasiyası hər zaman özünəməxsusluğunu saxlamış və bütün bu keyfiyyətlər onun öz sivilizasiya tipinin minilliklər boyu yaşamasına səbəb olmuşdur. Bunlar arasında yazı mədəniyyətini Çin sivilizasiyasının həm ən böyük nailiyyəti kimi, həm də qonşu ölkələrə təsir imkanları baxımından fərqləndirmək olar. Çinlilər tərəfindən yaradılmış loqoqrafik yazı sistemi (yəni sözləri ifadə edən simvollar vasitəsilə yazı) hələ də əksər Şərqi Asiya ölkələrində istifadə olunur. Heroqliflər Çin mədəni ənənələrinin ötürülməsində mühüm rol oynamışdır. Heroqliflərdən qədimdə şumerlər, misirlilər də istifadə etmişlər, hətta türklərin də bu yazı üsulunu işlətməsi ilə bağlı ehtimallar vardır. İndiki zəmanədə isə yalnız çinlilər, koreyalılar və yaponlar bu yazı sisteminə sadiq qalıblar. Tarixi rakursdan yanaşdıqda görürük ki, Çin heroqlifləri yaranan vaxtdan çoxalmağa doğru gedib. Hər dialekt qrupu öz heroqliflərini yaratdığından, çinlilər arasında ayrı-seçkilik artırdı. Belə bir vəziyyətdə e.ə. 213-cü Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|