Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 139 ildə Sin sülaləsindən olan Sin Şixuan Çini birləşdirdi və vahid imperiya elan etdi. Həmin dövrdə Çinin bütün dialektləri üçün vahid heroqliflər siyahısı təsdiq olundu və bunların istifadəsini məcbur edən qərar verildi. Beləliklə, Çində vahid dövlət və vahid yazı sistemi yarandı və bu hadisə Çin sivilizasiyasının mədəni ənənələrinin ötürülməsində mühüm amil oldu. Tarixi ədəbiyyatlarda qədim Çin dövlətinin inkişafında Xan sülaləsinin hakimiyyətinə (b.e.ə. 206-23) xüsusi diqqət ayırırlar. Geosiyasi anlamda mühüm əhəmiyyət kəsb edən məqam Xan sülaləsinin bu dövlətin fəaliyyətində əksini tapmış real geostrateji proqramının mövcud olması idi. Çin sivilizasiyası üzrə mütəxəssislər bu geostrateji xəttin əsasında üç əsas amilin dayandığını iddia edirlər: Çinin ərazi bütövlüyü, əhalinin getdikcə artması tələbi və ictimai yaşayış normalarının, iyerarxiyalı idarəçiliyin dəyişməz qaydaları. Bu strateji xətt Xan hakimiyyətinin uğurlu idarəçiliyini və Çinin XVIII əsrə qədərki sabit inkişafını təmin edən həqiqi bir geostrateji kod kimi dəyərləndirilir. 107 Geosiyasi kod hər bir ölkənin özü, qonşuları, dostları və rəqibləri haqqında elmi institutlar və strateji araşdırma mərkəzləri tərəfindən hazırlanan düşüncələri, xarici siyasətinin vəzifə v əhədəflərini, geostrateji və təhlükəsizlik doktrinalarını müəyyən edən qanunlar və fəaliyyətlər toplusudur. 108 Çin yazı sisteminin sivilizasiya elementi olaraq rolunu göstərən Həsən Əzizoğlu (Həsənov) yazır: “Heroqliflər Çində sadəcə yazı vasitəsi deyil. Əsrlərlə heroqliflər çinlilərin zaman və məkan birliyini qoruyub saxlayıbdır. Məhz heroqliflər vasitəsi ilə 107 Зенгер Х. Стратагемы. О китайском искусстве жить и выживать. Москва, 1995, стр. 116 108 Колосов В.А., Мироненко Н.С. Геополитика и политическая география. Москва: Аспект-Пресс, 2005, стр.26 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 140 hər yeni nəsil Çinin düşüncə mirasını qoruyub. Məhz heroqliflər dialekt fərqini aradan qaldırıb, çinlilərin milli düşüncəsini, milli birliklərini zaman və məkanda yenilməz edib.” 109 Beləliklə, Çin yazı sistemi bütün nəsildəyişmə mərhələləri boyunca Çin sivilizasiyasının maddi və mənəvi dəyərlərinin qorunub saxlanmasında müstəsna rola malik olmuşdur. Yazı mədəniyyətindən fərqli olaraq, yuxarıda sadalananlardan da göründüyü kimi, Çin sivilizasiyasında dini faktor sistem yaradıcı element kimi rol oynamamışdır. Təsadüfi deyildir ki, bu gün də Çində nisbətən daha geniş yayılmış buddizm belə Çin sivilizasiyasının xarakterik xüsusiyyətlərindən deyildir, kənardan qəbul olunmuşdur (buddizm çinlilərə Hind sivilizasiyasından ötürülmüşdür). Əvəzində fəlsəfi təlimlər Çin sivilizasiyası daşıyıcılarının mənəvi aləmində və dünyagörüşündə mühüm rol oynamışdır. Bu baxımdan Konfutsi fəlsəfi təlimi və məktəbi xüsusi yer tutur. Belə ki, bu təlim həm daxildə cəmiyyətin sosial mühitinə, həm də ətraf ölkələrə güclü təsir etmişdir. Təsadüfi deyildir ki, Konfutsi təlimi Xan imperiyasında rəsmi ideologiya, ümumilikdə isə bəzən hətta dini əqidə kimi qəbul olunmuşdur. Beləliklə, cəmiyyət həyatının əksər sahələrini əhatə edən fəlsəfi təlimlər Çin cəmiyyətində dini ideologiyanı əvəz edə bilmişdir. Çin mədəni ənənələrinin güclü sosial dayağı özgə dinlərin də Çinə daxil olmasının qarşısını almışdır. Müəyyən mənada buddizmi bir qədər fərqləndirmək olar ki, bu din Çində özünə daha çox tərəfdar tapa bilmişdir. Digər dinlərlə - atəşpərəstlik, maniçilik, xristian və islamla (monqol işğalı dövründə) sonrakı dövrdə təmaslar Çinin mədəni həyatında əsaslı iz qoya bilməmişdir. Əvəzində, Konfutsi təlimi Çinin qonşularına öz təsirini göstərə bilmişdir. Doğrudur, 109 Həsən Əzizoğlu (Həsənov). Türklüyümüz. Bakı: AzAtaM, 2007, səh.91 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 141 ümumilikdə qəbul etməliyik ki, Çin mədəniyyəti Çin sivilizasiyası hüdudlarından kənarda çox zaman qəbul olunmamışdır və ya çox zəif təsir imkanlarına malikdir. Bunun da bir sıra səbəbləri vardır ki, bunlardan biri də Çin sivilizasiya daşıyıcılarının özünə qapalı həyat tərzi ilə bağlıdır. Belə ki, onlar nəinki vətənlərində, hətta xaricdə belə daha çox qapalı həyat tərzinə, təcrid olunmuş icma halında yaşamağa üstünlük verirlər. Özgələri ilə təmasa xüsusi əhəmiyyət vermirlər. Bunun göstəricisidir ki, dünyadakı bütün böyük şəhərlərdə çinlilərin kompakt yaşadıqları kvartallar (“çaynataun”) şəhərin ümumi ansamblından fərqlənir. Digər amillər də var, lakin onlar haqqında bir qədər sonra. İndi Konfutsi təliminin qonşu ölkələrin mədəni həyatına təsiri ilə bağlı məqama toxunmaq istərdik. Konkret olaraq bu fəlsəfi təlimin qonşu ölkələrdən Koreya və Yaponiyaya təsiri özünü daha qabarıq göstərir. Konfutsi təlimi Koreyaya 2000 il əvvəl daxil olmuş, buddizmi sıxışdırmış və yerli şamanizmlə harmoniyada cəmiyyət həyatına və mədəniyyətə təsir baxımından aparıcı mövqeyə yiyələnmişdir. Yaponiyada bu təsir bir qədər fərqli olmuşdur. Konfutsi təlimi bura erkən orta əsrlərdə daxil olaraq sintoizm və buddizmlə bərabər mövcud olmuşdur. Yapon cəmiyyətində Konfutsi ideyaları qəbul olunurdu, amma qismən. Xüsusi diqqət imperator hakimiyyətinə tabeçiliklə bağlı məqamlara çəkilirdi. Beləliklə, Konfutsi təlimi xaricdə mədəni həyatdan daha çox imperiya hakimiyyətinin saxlanmasına yönəlmiş ideologiyada əksini tapmışdır. Bu fəlsəfi ideologiya digər mədəniyyətlər üçün ümumilikdə yad olmuş, cəmiyyət həyatına dərindən daxil ola bilməmişdir. Digər tərəfdən Çin sivilizasiyası qeyd olunan sivilizasiyalardan kifayət qədər bəhrələnmişdir və bu qonşu sivilizasiyaların bir sıra oxşar xüsusiyyətləri də mövcuddur. Bu Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|