Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 142 baxımdan, elmi ədəbiyyatlarda bəzən Çin sivilizasiyasının “Uzaq Şərq sivilizasiyası” adlandırılan qrupa daxil edilməsi hallarına da rast gəlirik. Bu qrupa Çin sivilizasiyası ilə bərabər Yaponiya, qədim Türk, Koreya mədəniyyətlərini daxil edirlər. Lakin adı çəkilən mədəni tiplər arasında müqayisə apardıqda bunların bir-birindən olduqca fərqlənən mədəniyyətləri təmsil etdiklərinin şahidi oluruq. Beləliklə, fikrimizcə, “Uzaq Şərq” yalnız coğrafi cəhətdən bu mədəniyyətləri birləşdirir və sivilizasiya növü deyil, yalnız coğrafi ad olaraq düzgün məna verir. Samuel Hantinqton hətta təkcə Çin və Yapon sivilizasiyalarının bir qrupda birləşdirilməsini belə düzgün hesab etmədiyini bildirir və onlar arasında oxşarlıqdan daha çox fərqliliklər olduğunu qeyd edirdi. 110 Çin sivilizasiyasının geosiyasi xüsusiyyətləri Çin geosiyasəti özündə həm dəniz, həm də kontinent xüsusiyyətləri daşıyır. Xarici siyasətdə heç zaman talassokratiyanın tam tərəfdarı olmamışdır və daha çox kontinental tellurokratiya prinsiplərinə əsaslanmışdır. Buna görədir ki, qədim zamanlardan “Orta imperiya” adlandırılır. Amma XIX əsrin əvvəllərində - ölkə imperialist güclərin təsiri altına düşdüyü vaxtdan 1949-cu ilədək Çinin geosiyasəti atlantikyönlü olmuşdur. Hazırda isə geosiyasi səhnədə vəziyyət köklü surətdə dəyişmişdir. Belə ki, artıq XXI əsrin - Çin sivilizasiyası əsri olacağı heç kəsdə şübhə oyatmır. Çin əksər iqtisadi göstəricilərinə görə son zamanlar neçə illərdir ki, sabit artım tempi göstərir və artıq iqtisadi baxımdan dünya nəhənginə çevrilmişdir. ÜDM həcminə görə Çin ABŞ-dan sonra ikinci ölkədir, valyuta-qızıl ehtiyatlarının həcminə görə isə Yaponiyanı üstələyərək ilk pilləni tutub. 2010-cu ildə Çin 110 C.Хантингтон. Столкновение цивилизаций. Москва: АСТ, 2003, стр.84 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 143 ixracın həcmi üzrə göstəricidə Almaniyanı qabaqlayaraq birinci oldu. XX əsrin sonlarında dövlətin xarici siyasətdə vaxt udmaq strategiyası məhz iqtisadi nəhəng olmağa hesablanmışdı və öz effektini verdi. Artıq Çin geosiyasi arenada öz konturlarını genişləndirməyə başlamışdır. İlk hədəf “Böyük Çin”dir. Honkonq, Aomın, Tayvanı əhatə edən bu areal siyasi cəhətdən artıq ilk ikisinin Çinə birləşdirilməsi ilə nəticələnib və iqtisadi planda Çinin gücünə güc qatıb. İkinci dövrə Cənub-Şərqi Asiya ölkələridir ki, Çin ASEAN daxilində vahid bazar yaratmaqla öz iqtisadi nüfuzunu bu regiona yaymağa, eləcə də bir sıra iqtisadi problemlərini (məşğulluq, kapital axını, yeni bazarlar) həll etməyə çalışır. Üçüncü çərçivə isə Çinin bütün sərhəd boyunca hərəkətidir. Bu yöndə isə artıq Rusiya, Monqolustan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan istiqamətində yayılma arealı yaranıb. Belə ki, bu ölkələrə Çin işçi qüvvəsinin axını başlayıb, Çin kapitalı bu ölkə bazarlarında aparıcı yer tutur. Bütün bunlar isə Çinin geosiyasi planda 2030-2040-cı illərdə qlobal fövqəldövlətə çevrilməsi planlarının işartılarıdır. Çin və Türk sivilizasiyaları arasında münasibətlərin xarakterik cəhətləri Çin sivilizasiyası İran sivilizasiyası ilə bərabər türklərin tə- masda olduğu ilk sivilizasiyalardandır. Əgər Türk sivilizasiyasının müxtəlif daşıyıcılarının İran mədəniyyəti ilə əlaqələri Ön Asiya, Qafqaz və Orta Asiya məkanında yaranmışdısa, Çin mədəniyyəti ilə qarşılıqlı təmaslar Uzaq Şərqdə bərqərar olmuşdur. Türk sivilizasiyasının hüdudlarının qərbdə Ön Asiyaya, şərqdə Çin sərhədinədək uzanması onun daşıyıcılarının tam fərqli məkanlarda digər sivilizasiyalarla təmasına şərait yaratmışdır. Türk və Çin Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 144 sivilizasiya daşıyıcıları arasında harmoniyadan daha çox ziddiyyətlər özünü göstərməkdədir. Çin və Türk sivilizasiyalarının ənənəvi barışmazlığını mədəniyyətlər arasında kəskin fərqliliklərlə izah edirlər. Ümumiyyətlə, Çin sivilizasiyasının nəinki Türk, özünün coğrafi sərhədlərindən kənar bütün digər sivilizasiya tipləri ilə münasibətlərində disharmoniya müşahidə olunur. Təsadüfi deyildir ki, tarixin müxtəlif mərhələlərində əsrlər boyu Çinin təsir dairəsində yaşayan tibetlilər, monqol və ya uyğurlar Çin sivilizasiyasının təbii sərhədləri kənarında olduğundan bu təmasdan güclü təsirlənməmiş, təmsil etdikləri sivilizasiya tiplərini qoruya bilmişlər. Və yaxud başqa bir misal gətirmək olar: illər boyunca imperiyaların sərhədlərinin qabarma və çəkilmələri hesabına Çin sivilizasiyasının Cənub-Şərqi və eləcə də Cənubi Asiya ölkələrinə təsiri yalnız bu ölkələrdə Çin emiqrantları sayəsində hiss olunmaqdadır. Bu emiqrant topluluqları isə olduqları ölkədə yalnız özləri üçün xarakterik olan qapalı icma halında yaşamaq hesabına öz varlıqlarını saxlaya bilmişlər. Yəni, zəngin Çin sivilizasiyası bu ölkələrdə yalnız özününkülərə dayanır, yerli xalqa, onun təmsil etdiyi mədəni tipə təsir göstərmək iqtidarında deyildir. Biz bunu Malayziyada, Filippində, digər ölkələrdə də görürük. Hətta assimilyativ meyllər (çinliləşdirmə) belə yalnız Çin sivilizasiya arealının təbii hüdudları daxilində baş verir. Bu zaman isə assimilyasiya olunmaqdan qurtarmaq mümkün deyil. Bunun da özünəməxsus səbəbləri vardır. Məsələn, tarixən Çinlə “Çöl” xalqlarını Böyük Çin səddi ayırmışdır və “Çöl” mədəniyyətinin daşıyıcılarından əks tərəfə hətta qalib kimi köç edənlər belə bir müddət sonra tarix səhnəsindən silinmişlər. 8000 km-dən çox məsafədə uzanan Böyük Çin səddi hərbi-istehkam məqsədi ilə tikilsə də, əslində daha çox müxtəlif mədəniyyətləri ayırmağa Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|