Ərəstü Həbibbəyli
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 155 TÜRK SİVİLİZASİYASI İSLAM MƏDƏNİYYƏTİNİN ƏHATƏ DAİRƏSİNDƏ
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 153 birinə zidd mədəniyyətə malik etnoslardır. Belə ki, həyat tərzinə baxdıqda uyğurlar dinamik, qaynayıb-qarışan, vuruşqandırlar, eyni zamanda torpağa bağlıdırlar. Çinlilər isə əksinə, oturaq, təcrid olunmuş həyat tərzinə sadiqdirlər. Torpağa bağlılıq yalnız assimilyativ meyllidir. Buna görə də çinlilər üçün doğma torpaq yox, daha çox sürətlə artan əhalinin tələbatını ödəmək üçün şərqə, qərbə, şimal və ya cənuba doğru olmasından asılı olmayaraq insana xidmət edən ərazi maraqlıdır. Yəni, etnosa bağlılıq var. İkincisi, hətta mətbəxləri belə fərqlidir. Bunu niyə xüsusi vurğulayırıq? Çünki qida rasionu insanın xarakterinin formalaşmasına təsir edən mühüm amillərdən biridir. Misal üçün, balıq məhsullarına üstünlük verənlərlə əti üstün tutanlar arasında bütün parametrlər üzrə fərqliliklər müşahidə olunur. Uyğurlar ətə və süd məhsullarına üstünlük verir, donuz əti yemirlər; dəniz məhsulları da, təbii olaraq onlar üçün yaddır. Çinlilər isə əksinə, hətta öz düşmənlərindən fərqlənmək üçün uzun əsrlər süd məhsulları ilə qidalanmamışlar. Dini baxımdan baxsaq, uyğurlar inanclara bağlıdırlar. İstər islam olsun, istər islamaqədərki dövrdə təkAllahlı Tenqriyə, maniçiliyə, hətta nestorianlığa münasibətdə uyğurlar monoteist olmuşlar. Çinlilərdə isə ümumən dini bağlılıq daim zəif olmuşdur. Ənənə hər zaman dini üstələmişdir. Bütün bunlar isə Çin mədəniyyətinin uyğurlara nüfuz etməsinə imkan verməmişdir. Əslində uyğurların azadlıq mübarizəsində bir mədəniyyətlərarası savaş və ya dəqiq desək, uzun tarixi dövr ərzində davam edən bu iki mədəniyyətin mübarizəsində növbəti bir mərhələnin əlaməti görünür. Çin və türk (uyğur) mədəniyyətlərinin barışmazlığı fonunda uyğurların milli mənliyinin qorunub saxlanmasına xidmət edən bəzi amilləri də vurğulamaq lazımdır. Fikrimcə, hazırkı dövrdə bu, uyğur yazısının ərəb əlifbasına əsaslanması və uyğurların müsəlman olmasıdır. Hər iki faktor əslində uyğurların özünü təcrid etməsinə Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 154 şərait yaratmaqla bərabər, milli özünəməxsusluğun qorunmasında əvəzsiz rol oynayır. Ərəb əlifbası uyğurların islam mədəniyyətindən qopmamasına şərait yaradır. Çin heroqlifləri və müvafiq təhsil sisteminə ikinci dərəcəli münasibət dövlət ideologiyasına bir mənada yardım da etmiş olur. Belə ki, hiss olunur ki, mərkəz uyğurların təhsil səviyyəsinin aşağı olmasında maraqlıdır. Amma digər bir tərəfdən onsuz da Çin sistemində təcrid olunan, inkişafına lazımı şərait yaradılmayan uyğurlar üçün bu əlifba vahid islam mədəniyyətinə çıxış üçün yeganə vasitədir. Beləliklə, minillərdir təmasda olan Türk və Çin sivilizasiyası arasında münasibətlər disharmoniya xarakteri daşıyır. Onların təmsilçiləri öz təbii sərhədlərini aşaraq biri-digərinin ərazisinə daxil olduqda heç zaman öz varlıqlarını, milli-mənəvi dəyərlərini saxlaya bilməmişlər. Buna görədir ki, bu iki sivilizasiyanın sərhədləri bəlkə də min illərdir ki, eyni qalmışdır, baş verən dəyişikliklər periodik olmuşdur. Çin sivilizasiyasını XXI əsrdə oyanacaq yatmış əjdaha adlandırırlar. Digər tərəfdən də XXI əsr həm də “Türk əsri” hesab edilir. Ona görə də ola bilsin ki, bu yüzildə Türk və Çin sivilizasiyası arasında münasibətlər yeni bir aktivlik mərhələsi yaşasın. Fərqli sivilizasiya dəyərlərini təmsil etməsinə baxmayaraq, dünyada artan iqtisadi asılılıq və qloballaşma prosesləri mühitində münasibətlərin hansı istiqamətdə yüksələcəyini proqnozlaşdırmaq olduqca çətindir. Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 155 TÜRK SİVİLİZASİYASI İSLAM MƏDƏNİYYƏTİNİN ƏHATƏ DAİRƏSİNDƏ İstisna deyil ki, bir dövlət dini, geopolitik oriyentasiyasına, daxil olduğu siyasi, iqtisadi, hüquqi məkana görə iki və daha çox sivilizasiyaya məxsus ola bilər. Yaxud bir sivilizasiya məkanında müxtəlif oriyentasiyalı, hətta ciddi konfliktləri olan dövlətlər strukturlaşa bilər. İslam-türk ittifaqının rəmzi açarı bu iki sözdədir: “Tanrı” və “Allah”. İslamı qəbul etməmişdən türklər “Tanrı” deyirdilər, qəbul edəndən sonra “Allah” dedilər. Hər iki sözdə ifadə olunan dünyagörüşlərinin rəqabət anları olsa da, ö sözlər bir-birini mənəviyyat taxtından salmadılar. Və hər iki söz bu gün də dilimizdə öz əzəl anlamları ilə yan-yana işlənir. Rahid Ulusel üasir dövrümüzdə Qərb elmi dairələrində əksər hallarda Türk sivilizasiyasına müstəqil mədəni tip olaraq baxılmır. Ən yaxşı halda Türk sivilizasiyası xüsusi mədəniyyət təmsilçisi olaraq İslam sivilizasiyasının subsivilizasiyası kimi təsnif edilir. İslam sivilizasiyası daxilində isə Türk mədəni tipi ilə yanaşı Ərəb, İran və bəzən Malay subsivilizasiyalarının olması fikri geniş yayılmışdır. Belə təsnifat zamanı islam dini dünyagörüşü sivilizasiyanın əsas sistemyaradıcı elementi olaraq götürülür və mədəni tip üçün xarakterik olan bütün digər xüsusiyyətlər bununla əlaqələndirilir. Bizim fikrimizcə, bu cür yanaşma ümumi mənzərəni göstərmək üçün yetərli deyildir. Doğrudur, hazırda Türk sivilizasiyası islam mədəni dəyərlər sisteminin əhatə dairəsindədir və onun əksər M Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|