Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 15.2. Torpaqəmələgəlmənin ümumi şəraiti
buzlaq dənizi və aysberqlərin gətirdiyi qara yura gillərindən törəmişdir. Qaratorpaqların bataqlıqlardan əmələ gəlməsi nəzəriyyəsinin tərəfdarları belə hesab edirdilər ki, keçmişdə qaratorpaq zonasının yerində şiddətli bataqlaşmış tundra ərazisi olmuşdur. Sonradan isti iqlim şəraitində ərazinin tədrici drenləşməsi ilə əlaqədar bataqlıq və tundra bitkilərinin sürətlə çürüməsi prosesi baş vermiş, bataqlıq lili və yerüstü bitkilərin bitməsi ilə qaratorpaqların əmələ gəlməsinə şərait yaranmışdır. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları E.İ.Eyxonvald (1850) və N.D.Borisyak (1852) olmuşdur. Üçüncü fərziyyəyə görə qaratorpaqlar yerüstü ot
botaniki təməl üzərində qurulmuş başqa torpaqəmələgətirən amillərə əhəmiyyət verilməmişdir. Bu nəzəriyyənin irəli sürülməsi akademik F.Ruprextin (1866) adı ilə bağlıdır. Lakin söylənilən bütün fərziyyələrin hər birinin öz çatışmayan cəhətləri olduğundan bu mürəkkəb məsələnin həllinin demək olar ki, üstü açıq qalmışdır. Bu problemi torpaqşünaslıq elminin banisi hesab olunan V.V.Dokuçayev özünün qara torpaq zonasında 5 il (1876-1881) apardığı tədqiqatları ilə parlaq surətdə həll etmişdir. V.V.Dokuçayevin 1883-cü ildə çap olunmuş 650 səhifəlik böyük həcmli “Rus qaratorpağı” (“Русский чернозем”) adlı elmi əsəri çapdan çıxmışdır. Bu əsər onun doktorluq dissertasiyası olmuş, Dokuçayevə çox böyük elmi şöhrət qazandırmışdır. O, qaratorpaqları 69
Rusiyanın əsas sərvəti adlandırıb qeyd etmişdir ki, elə bir rəqəm yoxdur ki, onunla bizim qara torpağın gücünü, qüvvəsini təyin edib qiymətləndirmək mümkün olsun. Dokuçayev qara torpağı bütün “torpaqların şahı”, “təbiətin 4-cü səltənəti” adlandırmışdır. O, hətta qara torpağı “çaparda heç kim tərəfindən ötülməyən ərəb atına bənzədir” və təsdiq edir ki, “qara torpaq Rusiya üçün qızıldan, daş kömürdən və neftdən qiymətlidir”. V.V.Dokuçayev qara torpaq haqqında ehtirasla danışıb onu tərifləyərkən heç də səhv etməmişdi. Onun bu təriflərini rus elminin başqa korifeyləri də V.İ.Vernadski, P.A.Kostıçev, N.M.Sibirtsev, V.R.Vilyams, L.İ.Prasolov və başqaları da təsdiq və təkrar etmişlər. Məsələn, torpaq coğrafiyası elminin böyük sərrafı L.İ.Prasolov qara torpağı “bəşəriyyətin əsas taxıl ambarı” adlandırmışdır. Dokuçayevin tələbəsi, akademik V.İ.Vernadski qara torpaqları qiymətləndirərək obrazlı ifadələrlə göstərmişdir ki, “qurbağa fiziologiyanın, kalsit kristalloqrafiyanın, benzol üzvi kimyanın tarixində böyük rol oynadıqları kimi, qara torpaq da torpaqşünaslığın tarixində elə bir görkəmli rol oynamışdır” 6 . Buna görə rus xalq sözü “чернозем” elmi termin kimi dünya miqyasında beynəlxalq hüquq almış, bütün dünya xalqlarının dillərinə daxil olmuşdur. 15.2. Torpaqəmələgəlmənin ümumi şəraiti Qaratorpaqların əmələgəlmə şəraiti qərbdən şərqə doğru iqlimin kontinentallığının artması ilə 6 В.И.Вернадский. Страница из истории почвоведения, // Научное слово, кн. 6, 1904, стр.13 70
səciyyələnir. Şərqi Avropa hissəsinin cənub-qərbində orta illik temperatur 8-10 0 C təşkil edir, Uralın şərqində mənfi 2- 3 0 C qədər aşağı düşür. Qərb rayonları zonasında qış nisbətən isti və mülayimdir, şərq vilayətlərində sərt və azqarlıdır. Moldaviyada yanvarın orta temperatur cəmi - 2÷ -4 0
0 C-yə qədər aşağı enir. Qərbdən şərqə tərəf şaxtasız günlərin (300- dən 110-a qədər) və illik yağıntıların miqdarı (qərbdə 500- 600 mm-dən, şərqdə 250-350 mm-ə qədər) azalır. Lakin isti vaxtlarda müxtəlif vilayətlərin kontrastları aradan qalxır. Məsələn, isti dövrdə bütün zona boyu 200- 300mm yağıntı düşür. Şərqi Avropa hissəsi bozqırlarında iyun ayında orta temperatura 19-24 0 C-dir. Uraldan şərqə tərəf isə 17-20 0 C təşkil edir. Yanvarın orta temperaturası 4 0 C-dən - 25-27 0 C-dək dəyişir. İyulun orta temperaturası il boyu qərbdə 23-25 0 C, şərqdə isə 19-21 0 C arasında dəyişir. 10 0 C-dən yüksək temperaturun davamiyyəti meşə bozqırın qərb rayonlarında 150-180 gün, şərqdə isə 90- 120 gün təşkil edir. 10 0 C-dən yuxarı temperaturların cəmi zonanın meşə-bozqır hissəsində 2400-3200 0 C, şərqdə isə 1400-1600 0 C arasında dəyişir. Yağıntıların miqdarı qərbdə və Ön Qafqaz hissəsində 500-600mm, şərqə tərəf azalıb 300-400mm, Qərbi Sibir və Şimali Qazaxıstanda isə 300-350mm təşkil edir. Bütövlükdə qaratorpaq yayılan ərazilərdə rütubətlənmə qənaətləndirici deyildir. Bozqır zonasında rütubət defisiti daha çoxdur. Onun nisbəti 0,50- 0,66 arasında dəyişir. Yağıntıların böyük hissəsi yayda, çox zaman leysan yağışlar şəklində düşür ki, bu da səthi axını gücləndirir və suyun torpağa daxil olmasını azaldır. Yay dövründə torpaq quruyur, buna səbəb tez-tez əmələ 71
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|