Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

şumlanması   zamanı   təbəqəli   qaysaq   bir   tərəfdən

kəltənlik, digər tərəfdən isə torpağın dağılmasına səbəb

olan tozlaşma əmələ gətirir. Yağışdan sonra bu torpaqlar

sıyıqlaşır,   quruduqda   isə   səthindən   bərkiyir,   bunun   da

nəticəsində onlar çox quruyurlar. 

Əkinçilikdə   əsasən,   daha   rütubətli   rayonlarda

yayılmış   lazımı   qədər   yüksək   münbitliyə   malik   tünd-

şabalıdı   torpaqlar   istifadə   olunur.    Bol   yağıntılı   ildə   bu

torpaqlardan     yüksək   məhsul   əldə   edirlər,   rütubətin

çatışmadığı illərdə isə əkinlər quraqlıq nəticəsində məhv

olur.   Lakin   bu   zonanın   torpaqları   ümumiyyətlə   bitkilər

üçün lazım olan miqdarda qida elementlərinə malikdirlər

və buna görə də lazımi aqrotexnika və vacib meliorasiya

şəraitində yüksək və sabit məhsul verə bilərlər.

Tibbi-coğrafi   münasibətinə   görə   şabalıdı   və

xüsusilə   qonur   torpaqlar   ara-sıra   sahələrdə   həllolan

birləşmələrlə   zəngindir   və   bəzi   seyrək   yayılmış   kimyəvi

elementlərin,   birinci   növbədə   ftorun   yüksək   miqdarına

malikdir. Bu insana mənfi təsir göstərə bilər.

Quru   bozqır   torpaqların   profili   boyu   birləşmələrin

aydın   nəzərə   çarpmayan   tərzdə   paylanması   mədən

yataqlarının   səthi-geokimyəvi   üsulla   axtarışları   üçün

əlverişlidir. Buna görə də Qazaxıstanın şabalıdı və qonur

torpaqlarının yayıldığı sahələrdə metallometrik işlər geniş

vüsət almışdır. 

 

99

---

XVII FƏSİL

 HİDROMORF  ŞƏRAİTDƏ ƏMƏLƏ GƏLƏN

TORPAQLAR

17.1. Hidromorf torpaqların coğrafi yayılması

Hidromorf   şəraitdə   əmələ   gələn   torpaqlara

aşağıdakılar   daxildir:   1)   şoran   torpaqlar;   2)   şorakət

torpaqlar; 3) solodlar; 4) takırlar və takırabənzər torpaqlar.

Bu torpaqların əsas yayıldığı ərazilər subboreal və

subtropik   qurşaqların   səhra   və   yarımsəhralarıdır.

Şoranların   sahəsi   yer   kürəsində   69,8   milyon   hektar

(N.N.Rozov,   M.N.Stroqanova,   1978)   təşkil   edir.   Bütün

şorlaşmış   torpaqlar   isə   yer   kürəsində   240   milyon

hektardan artıqdır (E.V.Lobova və A.V.Xabarov, 1983).

100

---

17.2. Şoran torpaqlar

Bitkilərin   normal   inkişafına   zərərli   (toksiki)   təsir

göstərən   miqdarda   suda   həll   olan   duzlar   olarsa   belə

torpaqlara şoranlar deyilir. Adətən tərkibində 1%-dən çox

duz   olan   torpaqları   şoran   torpaqlar   adlandırırlar.  Əksər

halda isə torpağın üst qatında asan həll olunan duzların

miqdarı   3%-dən   artıq   olduqda   belə   torpaqları   tipik

şoranlar   adlandırırlar   (9-cu   şəkil).   Şoranlarla   yanaşı

yarımsəhra   və   səhra   zonasında   şoranlı   (duzlar   üst

yarımmetrdə)   və   şoranvari   (duzlar   əsasən   ikinci

yarımmetrdə)   torpaqlar   da   geniş   yayılmışdır.   Keçmiş

SSRİ   ərazisində   belə   torpaq   kompleksləri   ən   çox

Qazaxıstanda,   Qərbi   Sibirdə,   Aşağı   Volqa   boyunda,

Cənubi   Ukraynada,   Orta  Asiya   respublikalarında,   eləcə

də Zaqafqaziya respublikalarında – xüsusilə Azərbaycan

və Ermənistanın aran rayonlarında geniş yayılmışdır.

Şorlaşmış torpaqlar Afrika kontinentində, Ərəbistan

yarımadasında, İran, Türkiyə və Avroasiya materiklərinin

hidromorf əyalətlərində də geniş sahələr tutur.

101

---

Şəkil 17.1.Şoran torpaqların duzluluq profili

17.3. Torpaqda duzların toplanma mənbələri

Şoran   torpaqların   əmələ   gəlməsi   bir   çox

mənbələrdən   və   amillərdən   asılıdır.   Bunlar

aşağıdakılardır:

1.

Duzların   torpaqda   toplanma   mənbəyi

duzlarla zəngin olan ana süxurların aşınma prosesi  ilə

əlaqədardır. Təcrübələr göstərir ki, ana süxurun aşınması

102

---

nəticəsində ildə su vasitəsilə təkcə okean və dənizlərə 2

milyard 735 milyon ton duz daxil olur. 

2.

Yer   kürəsinin   bir   sıra   rayonlarında   şoran

torpaqların   əmələ   gəlməsi  vulkan   püskürmələri  ilə

əlaqədardır.   Belə   ki,   vulkanlar   püskürərkən   onlar   yerin

dərin qatlarında olan kükürdlü, xlorlu duzları səthə çıxarır,

şoranların törəməsinə səbəb olur. 

Respublikamızın   ərazisində,   xüsusilə   Abşeron

yarımadasında, Qobustan və Xəzərsahili ərazilərdə dövrü

püskürən   palçıq   vulkanları   bu   cəhətdən   çox   səciyyəvi

misal ola bilər(10-cu şəkil, a).

Palçıq   vulkanlarına   Azərbaycandan   başqa

Türkmənistanda, Kerç və Taman yarımadasında da rast

gəlinir.

Palçıq   vulkanları   püskürən   zaman   yer   səthinə

milyonlarla kubmetr lava (məhsul) tullayır. Məsələn, 1974-

cü ildə Abşeronun qərbində yerləşən  Böyük dağ palçıq

vulkanı   böyük   qüvvə   ilə   püskürən   zaman   yer   səthinə

Şəkil 17.2.a)Abşeron yarımadasında şorlaşmaya səbəb olan palçıq 

vulkanı

103

---

2km

2  

  sahəni   örtən   külli   miqdar   brekçiya   və   vulkan

materialı axıtmışdır (10-cu şəkil, b).

3.

Şorlaşmanın   törəməsində   torpaq-qruntda

olan duzların sukkulent bitkilər vasitəsilə səthə çıxarılması

mühüm   rol   oynayır.  Belə   bitkilərə   şoran   otu,   sarsazan,

qarağan,   quşotu   və   s.   misal   göstərmək   olar   ki,   onlar

torpağın   alt   qatlarında   olan,   yaxud   oraya   yuyulub

toplanmış duzları səthə çıxarır, həm də bu bitkilər aerob

şəraitdə   quruyub   minerallaşdıqda   torpaqda   xeyli   duz

toplanır. Adətən belə yolla şorlaşmaya  bioloji yolla duz

toplanma (şorlaşma) deyilir.

4. Torpağın dərin qatlarında yerləşən qrunt suları

da   şoranların   əmələ   gəlməsində   mühüm   rol   oynayır.

Qrunt   sularının   şorlaşma   dərəcəsi   yüksək   olduqda   bu

proses (şorlaşma) daha şiddətli gedir.

5. Г.Н.Высотски və Н.А.Димо müəyyən etmişlər ki,

duzlu   göllər   və   şoranlıq   geniş   yayılmış   rayonlarda  eol

 Şəkil 17.3.b)Şorlaşma üçün xarakterik olan digər palçıq vulkanı

104

---