Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 15.5. Qaratorpaqların zonal və regional xüsusiyyətləri.
qatları, sm-lə miqdarı, %-lə qatları, sm-lə miqdarı, %-lə A 1-5 9,82
A 0-30 4,5
A 40-45 7,35
A 35- 45 3,1
B 80-85 5,85
B 60-70 2,3
B 100-105 3,35
B 85-95 1,1
C 120-125 1,72
C 125-135 0,4
Sonralar, yüksək mikrobioloji və vegetasiya fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq aprel-may aylarında torpaq havasına böyük miqdarda karbon qazı daxil olur, münasib olaraq torpaq məhlulunda biokarbonatların miqdarı da artır. Eyni zamanda intensiv transpirasiya və torpağın quruması nəticəsində yuxarıya doğru torpaq məhlulunun hərəkəti başlayır və onlarla birlikdə toplanmış karbonatlar da yuxarı qalxırlar. Müəyyən dərinlikdə A qatının köklərlə zənginliyindən və hidrotermik şəraitlərindən asılı olaraq torpaq məhlulunda bikarbonatların qatılığı son həddə çatır və karbonatlar çökməyə başlayır. Torpaq profilinin yuxarı qatında qaynama belə əmələ gəlir. Landşaft şəraitlərindən asılı olaraq karbonatların toplanma qatının səviyyəsi humus qatına qədər qalxa bilər və hətta səthə çıxa bilər (məsələn, səthi-mitselli qara torpaqda) və ya yuyulmuş qaratorpaqlarda olduğu kimi torpaq profilindən kənara çıxa bilər. Nisbətən yüksək miqdarda çöküntü zamanı, yumayan su rejimi, qaratorpaqların profilinin aşağı hissəsində bəzi zəif həll olan maddələrin, əsasən gipsin toplanmasına səbəb olur. Gips, daha quraqlıq şəraitdə əmələ gələn qaratorpaqların yarım tipləri üçün səciyyəvidir. Narın dispersli hissəciklərin yuyulması və xeyli miqdarda humus helləri qaratorpaqların yüksək udma 83
tutumunu müəyyən edir. Narın dispersli mineralların eyni miqdarında, başqa torpaqlara nisbətən, qaratorpaqlarda udma tutumu daha böyük olacaqdır. Narın dispersli hissəciklərin miqdarından asılı olaraq qaratorpaqların udma tutumu 100q torpağa görə 20-dən 80 mq-ekv-ə qədərdir. Udulmuş kationlar içərisində əsas yeri kalsium, xeyli az isə maqnezium tutur. Qaratorpaqlar zonasının cənubunda udulmuş kationlar arasında az miqdarda natrium da müşahidə edilir. Udulmuş ionların maksimum miqdarı humus qatında toplanmışdır. Qaratorpaqların profilinin üst hissəsində sulu çəkintinin reaksiyası neytraldır. Bu məhlulda həm kəskin üzvi turşuların, həm də hidrogen kationunun qatılığını azaldan birləşmələrin olmamasından irəli gəlir.
Qaratorpaq zonası Avrasiyanın daxili kontinental hissəsində xeyli məsafədə yayılaraq, okean sahili rayonlarına çatmır. Qaratorpaqların kontinental iqlimdə əmələ gəlməsinə baxmayaraq, bu geniş ərazinin bəzi vilayətlərinin bioiqlim şəraiti eyni deyildir. Buna görə keçmiş SSRİ ərazisi daxilində qaratorpaq qurşağını dörd vilayətə ( fatsiyaya) bolürlər: Cənub-qərb, Mərkəzi, Sibir və Şərqi Sibir. Cənub-qərb fatsiyası Moldaviya, Cənubi Ukraynanın bəzi rayonlarını və Ön Qafqazın ərazilərini birləşdirir. Mərkəzi fatsiyaya cənub-qərb fatsiyası Ural arasında olan qaratorpaqlar daxildir. Sibir fatsiyasına 84
qaratorpaq zonasının Qərbi Sibir və Qazaxıstan hissəsi həm də Orta Sibirdə qaratorpaqlar yayıldığı rayonlar daxil edilir. Şərqi Sibir fatsiyasına Baykalarxası qaratorpaqları daxil edirlər. Qeyd olunan hər bir qaratorpaq fatsiyası öz daxilində yarımzonalara bölünür. Qaratorpaq torpaq yarımzonaları meşə-bozqır və bozqır yarımzonalarının bitki örtüyü ilə yaxşı uyğunlaşırlar. Hər bir qaratorpaq fatsiyasının və yarımzonasının özunəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Cənub-qərb fatsiyası üçün isti və mülayim iqlimlə əlaqədar olaraq bioloji dövriyyənin intensivliyi və torpaq profilinin vaxtaşırı yuyulması səciyyəvidir. Nəticədə bu fatsiyasının qaratorpaqları tərkibində humusun az miqdarı (3-6%), humus qatının yüksək qalınlığı, asan həllolan duzların və gipsin olmaması və yalançı mitsel şəklində karbonatların zənginliyi ilə fərqlənirlər. Buna görə qaratorpaqların həmin fatsiyasının yarımtiplərinə “mitselli- karbonatlı” ifadəsini (tipik mitselli-karbonatlı, cənub mitselli-karbonatlı ) əlavə edirlər. Qaratorpağın mərkəzi fatsiyası üçün daha quru və soyuq iqlim şəraiti səciyyəvidir. Torpaq 3-4 ay donur. Yalnız meşə-bozqır rayonlarında asan həllolan duzlar torpaqların profilindən yuyulur, bozqırlarda isə 2 m-dən aşağı dərinlikdə gipsin yenitörəmələri yerləşir. Bu fatsiyanın qaratorpaqlarında humus qatının qalınlığı azdır, lakin cənub-qərb fatsiyalarının münasib yarımtipləri nisbətən daha çox (6-12%) humusa malikdirlər. Mərkəzi fatsiyanın tipik və yuyulmuş qaratorpaqları humus 85
ehtiyatına görə bütün dünya qaratorpaqları sırasında birinci yeri tuturlar. Sibir fatsiyası torpağın dərin donması (1-2m) və aşağı qatların donunun gec açılması ilə fərqlənirlər. Torpağın donmuş hissəsi yaz sularını tutub saxlayırlar. Buna görə profilin aşağı hissəsi çox vaxt qleyləşmə əlamətlərinə malik olur. Şimal rayonlarının qaratorpaqların qleyləşməsinə keçmişdə və ya hazırda qrunt sularının yüksək səviyyəsi də səbəb ola bilir. Qərbi Sibir qaratorpaq zonasının şimalında çəmən qaratorpaqları yayılmışdır. Bu fatsiyanın qaratorpaqları üçün çatlar boyu humusun dərinə axını səciyyəvidir ki, onlar torpaq donduqda əmələ gəlir. Sibir qaratorpaqlarında humusun miqdarı (5-14%) çoxdur. Lakin dərinliyə getdikcə humusun miqdarı azalır. Bozqır sahələrdəki qaratorpaqların profilinin aşağı hissəsində adətən gips olur. Sibir fatsiyası qaratorpaqlarının yarımtiplərinin adına “dərindonan” ifadəsi əlavə edirlər (məsələn, dərindonan adı, dərindonan cənub qaratorpaqları və s.) Şərqi - Sibir fatsiyası üçün sərt, az qarlı və torpaq qatını yuyan, əsasən yay çoküntülərinin düşməsi səciyyəvidir. Nəticədə Şərqi Sibir qaratorpaqlarında vaxtaşırı yuyan su rejimi mövcuddur. Alçaq temperatur bioloji dövranı zəiflədir. Buna görə də Zabaykalye qaratorpaqlarında humusun miqdarı yüksək deyildir (4- 9%) və humus qatının qalınlığı da azdır. Karbonatların miqdarı olduqca azdır və ya heç yoxdur. Buna görə Şərqi - Sibir fatsiyasının qaratorpaqlarını az karbonatlı və karbonatsız (məsələn, az karbonatlı və ya karbonatsız 86
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|