Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

yuyulmuş qaratorpaqlar, az karbonatlı adi qaratorpaqlar)

adlandırırlar.

Hər   fatsiyanın   yarımzonalarının   sərhəddində

əyalətlər   qeyd   edilir.   Əyalət   xüsusiyyətləri   çox   vaxt

torpaqəmələgətirən   süxurların   tərkibi   ilə   müəyyən   edilir.

Belə ki, löslər və ya ağır örtük gillicələri üzərində əmələ

gəlmiş   eyni   qaratorpaqlar   yarım   tipi   humus   qatının

qalınlığı  və humusun miqdarına görə fərqlənirlər.

Qaratorpaqlar   Rusiyadan   kənarda,   Moldaviya,

Ukrayna   respublikalarında,   Mərkəzi   Avropa   qaratorpaq

ölkələrində   -   Macarıstanın,   Rumıniyanın,   Bolqarıstanın

bəzi rayonlarında yayılmışdır. Alp və Karpat dağlarından

şərqdə   yerləşən   bu   rayonlar   dağ   sistemləri   ilə   rütübətli

qərb   küləklərinin   təsirindən   qorunur,   buna   görə   də,

burada   iqlim   şəraiti   Şərqi   Avropa   düzənliyinin   cənub

hissəsinin şəraitinə yaxındır.

Rumıniyanın   Aşağı   Dunay   ovalığı   qaratorpaqları

Ukrayna qaratorpaqlarına yaxın xassəyə malikdir. Şimali

Bolqarıstanın   qaratorpaqları   isə   cənub   qaratorpaqlarına

oxşardır.   Mərkəzi   Avropada   qaratorpaqların   ən   iri

massivləri   Orta   Dunay   ovalığında   yerləşir.   Burada

torpaqəmələgətirən süxurlar gillicəli allüvial çöküntülərdən

ibarətdir, buna görə qaratorpaqlar az humusludurlar. Bu

torpaq   əyalətləri     üçün   torpaqların   şoranlaşması

səciyyəvidir.

Şimali   Amerikada,   eləcə   də   Avrasiyada,

qaratorpaqlar   daxili   kontinental     vilayətlərdə   yerləşir   və

dəniz sahillərinə çıxmır. 

           

15.6. Qaratorpaqların kənd təsərrüfatında istifadəsi

87

---

         

Qaratorpaqlar   öz   münbitliyi   ilə   şöhrət   tapmışdır,

onların   yayıldığı   rayonlar   -əsasən   dənli   bitkilər,   birinci

növbədə buğda, arpa, qarabaşaq, həm də bir sıra qiymətli

texniki bitkilərin (şəkər çuğunduru, günəbaxan, qarğıdalı)

əsas   istehsal   bazasıdır.   Qaratorpaqlarda   məhsulun

miqdarı əsasən  bitkilər üçün istifadə edilən formada olan

suyun   miqdarından   çox   asılıdır.   Rusiya   ərazisində

qaratorpaq     vilayətləri   üçün   quraqlıq   nəticəsində

məhsulun azalması səciyyəvi hal idi. Son zamanlar bozqır

zona torpaqlarının su rejimini yaxşılaşdırmaq sahəsində

tədbirlər görülmüşdür: qobu və dərələr boyu süni göllər və

su   anbarları   sistemi   yaradılmış,   onlar     kənd   təsərrüfat

sahələrini  yerli  mənbələr  hesabına  su ilə  təmin  edir  və

eyni   zamanda   eroziyaya   qarşı   mübarizə   tədbirlərinin

mühüm   hissəsinə   çevrilmişdir;   qarın   qorunub

saxlanmasında, səthi axının qismən tənzim olunmasında

və   quru   küləklərdən   qorunmasında   xüsusi   əhəmiyyətə

malik   olan,   dövlət   və   tarlaqoruyucu   meşə   zolaqları   və

meşə əkinləri sistemi yaradılmışdır. 

Əsas aqrotexniki tədbirlər – kövşənlərin üzlənməsi,

dərin   payız   şumu,   hündür   gövdəli   bitkilər   (günəbaxan,

qarğıdalı)   əkini,   qar   saxlamaq   və   bənd   çəkmək   üçün

sipərlərin   qoyulması,   torpaqda   rütubətin   qorunub

saxlanmasına doğru yönəldilmişdir.

Tipik qaratorpaqların gübrələrə o qədər də ehtiyacı

yoxdur,   lakin   torpaqların   uzun   müddət   istifadəsi   onları

zəiflədir. Buna görə, xüsusilə yuyulmuş qaratorpaqlarda,

birinci   növbədə   üzvi   azot   gübrələrinin     və   bəzi   mineral

(kaliumlu, fosforlu)  gübrələrin tətbiqi vacibdir.

88

---

Qaratorpaqların   tibbi-coğrafi   xarakteri   olduqca

əlverişlidir.   Qaratorpaqlar,   insan   üçün   kimyəvi

elementlərin   optimal   miqdarının   toplanma   etalonudur.

Orta dərəcədə rütubətlənmə, neytrala yaxın reaksiya, üzvi

maddələrin zənginliyi, nadir və seyrək yayılmış   kimyəvi

elementlərin lazımi   miqdarının əmələ gəlməsinə səbəb

olur.   Kimyəvi   elementlərin   artıqlığından   irəli   gələn

endemik   (yerli)   xəstəliklər   qaratorpaqların   yayıldığı

rayonlar üçün xas deyildir

XVI FƏSİL

QURU  BOZQIR  VƏ  SƏHRA BOZQIRLARININ

TORPAQLARI

16.1. Torpaqəmələgəlmənin ümumi şəraiti

Quru   və   səhra   bozqırlarının   quraqlıq   və

ekstrakontinental   şəraitində   şabalıdı   və   qonur   torpaqlar

əmələ   gəlir.    Asiya   qitəsi   ərazisində   onlar   daha   geniş

yayılmışdır.

89

---

Şabalıdı   torpaqlar   Qara   və   Azov   dənizlərinin

sahilləri boyu dar zolaq şəklində uzanır. Rusiyanın Avropa

hissəsinin   cənub-şərqində   bu   torpaqlar   sahəcə   çoxalır

(aşağı   Volqaboyu,   Xəzər   sahillərininn   qərb   hissəsi).

Qazaxıstan ərazisində quru bozqırların torpaqları olduqca

geniş   yayılmışdır.   Mərkəzi   və   Şərqi   Sibir   ərazisində

şabalıdı torpaqlara ayrı-ayrı regionlar şəklində rast gəlinir.

Şabalıdı   torpaqların   yayıldığı   ən   ucqar   şərq   rayonu

Zabaykalenin   cənub-şərq   bozqırlarıdır.   Qonur   səhra

torpaqlarının   yayılması  daha  məhdudur   –  onlar  əsasən

Qazaxıstanın yarımsəhra rayonlarında inkişaf tapmışdır.

Quru və səhra bozqırlarının torpaqları keçmiş SSRİ

ərazisinin  9%-ni  tutur.

Şabalıdı   torpaqlar   MDB   ərazisindən   kənarda,

Avropada,   Rumıniya   ərazisində   və   daha   geniş   sahədə

İspaniyanın mərkəzi arid rayonlarında yayılmışdır.

Şabalıdı   torpaqların   bütöv   zolağı   Qazaxıstandan

Monqolustana və sonra Şərqi Çinə keçərək, Monqolustan

ərazisinin   böyük   hissəsini   və   Çinin   mərkəzi   əyalətlərini

tutur.

Şabalıdı   və   qonur   torpaqlar   mülayim-isti   daxili-

kontinental   quraqlıq   şəraitində   əmələ   gəldiyi   üçün   bu

torpaq tipləri Şimali Amerikanın Mərkəzi rayonlarında da

özünə yer tapır. Beləliklə, Şimali Amerikanın quraqlıq və

yarımsəhra bozqırlarının torpaqları Qərbdə Qayalı dağlar

və Şərqdə prerilər arasında yerləşmişlər. Cənuba doğru

şabalıdı və qonur torpaqların yayıldığı vilayətlər Meksika

yaylaları ilə məhdudlaşır (şəkil 16.1).

90

---