Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 18.1.Yarımsəhra və səhraların qonur, boz-qonur və qırmızımtraq qonur torpaqlarının coğrafi yayılma arealları: 1) qonur və boz-qonur
- 18.1. Səhraların torpaqəmələgəlmə şəraiti
- Torpaqəmələgətirən süxurlar
- 18.2. Səhra torpaqlarının morfoloji xüsusiyyətləri
Bu torpaqlar Yer Kürəsinin əksər ərazilərində geniş yayılmışdır. Coğrafi ərazi cəhətdən ən çox Afrika qitəsində təxminən 10-15-ci paralellərdən şimala, Ərəbistan yarımadasında, Avstraliya materikinin mərkəzi rayonlarında, Hindistan yarımadasında, Hind-Qanq ovalığında, Çinin 40-cı paraleldən şimala olan hissələrində onun böyük massivləri yayılmışdır. Səhra torpaqlarının öyrənilməsi hələ köçürmə idarəsinin torpaq ekspedisiyaları tərəfindən başlanan bir sıra tədqiqatçılar tərəfindən aparılmışdır. Səhra torpaqlarının
öyrənilməsində S.S.Neustruyevin, N.A.Dimonun,
L.İ.Prasolovun, V.V.Nikitinin, Şəkil 18.1.Yarımsəhra və səhraların qonur, boz-qonur və qırmızımtraq qonur torpaqlarının coğrafi yayılma arealları: 1) qonur və boz-qonur torpaqlar; 2) subtropik yarımsəhraların boz və boz-qəhvəyi torpaqları; 3) səhraların ibtidai duzlu, qumlu torpaqları; 4) qütb səhralarının karbonatlı və şoranlı torpaqları 121
İ.P.Gerasimovun, A.N.Rozanovun və başqalarının böyük xidmətləri olmuşdur. Səhra zonasının avtomorf torpaqları boz-qonur torpaqlar haqqındakı müasir anlayış E.V.Lobova (1960) tərəfindən əsaslandırılmışdır. Səhraların boz-qonur torpaqları boreal qurşağın avtomorf torpaqlarının ən iri arid nümayəndəsidir. Səhralar üçün hidromorf torpaqlardan şoranlar və takırlar xüsusilə səciyyəvidir. 18.1. Səhraların torpaqəmələgəlmə şəraiti Səhraların iqlimi isti yayı və soyuq qışı ilə fərqlənir. Orta illik temperatur, zonanın şimal hissəsində 16 0 C-yə qədər dəyişir. Yayda zonanın qərb və şərq hissələrində temperatur çox da fərqlənmir, 26-30°C təşkil edir. Adətən il ərzində düşən atmosfer yağıntılarının miqdarı 100-200mm-dən çox deyildir. Yağıntılar aylar üzrə qeyri-bərabər paylanır: qış-yaz aylarında maksimuma çatır. Cənubdan şimala və qərbdən şərqə doğru istiqamətlərdə mövsümlər üzrə yağıntıların paylanması bərabərləşir. Səhra torpaqları 0,5m dərinliyə qədər islanır. Səhraların bitki örtüyü əsasən şoran-kol və efemer bitkilərindən ibarətdir. Sonuncular qumlar üzərində xüsusilə geniş yayılmışlar, orada saksaul cəngəllikləri də inkişaf etmişdir. Səhra torpaqlarında, xüsusilə takırlarda çoxlu miqdarda yosunların olduğu müəyyən edilmişdir. Yarımkol səhralarının biokütləsi çox da böyük deyildir - cəmisi 43 s/h-dır (Rodin və Bazileviç, 1965). Səthdə parçalanmayan töküntülər yoxdur. Səhra bitkilərində efemerlərin sıx inkişafı ilə əlaqədar olaraq 122
yazda şiddətli vegetasiya gedir. İlin quru vaxtlarında o, isti şəraitə uyğunlaşaraq “dayanır”. Torpaqəmələgətirən süxurlar arasında küləyin təsirinə məruz qalmış lösşəkilli və qədimallüvial çöküntülər üstünlük təşkil edir. Turan ovalığında onlar geniş yayılmışdır. Burada geniş qumlu səhralar yerləşir. Bu ovalıqların düzənlikləri fonunda üçüncü dövrün çöküntü süxurlarından ibarət, yayşəkilli neogen təpəlikləri nəzərə çarpır. Neogen təpəliklərinin səthi nazik lösşəkilli çöküntülərlə örtülüdür. Püskürmə və metamorfik süxurlardan ibarət belə çöküntülər Betpak-Dalı, Çu-İliy dağlarının və Qızılqumun mərkəzi hissəsində paleozoy qayıqlarının səthində yayılmışdır. Bu rayonlarda lösşəkilli çöküntülər çox vaxt yerli süxurların kobud qırıntılı hissələri ilə zəngindirlər. Qumlu toz hissəciklərin küləklər tərəfindən sovrulması nəticəsində belə sahələrin səthi daşlı zirehlə örtülür (məsələn, konqlomeratların daşları ilə) və landşaft, daşlı səhra-qammadlar görkəmi alır. Dağətəyi sahələrdə löslərin qalın yığıntıları inkişaf etmişdir. Onların qalınlığı on metrlərlə ölçülür və çox vaxt 100m-i örtür. Səhranın torpaq örtüyünün əmələ gəlməsində
təpələrin səthində boz-qonur torpaqlar, alçaq terraslarda- ibtidai boz-qonur torpaqlar üstünlük təşkil edirlər, dağətəyi rayonlar üçün takırlar səciyyəvidir. Səhra torpaq komplekslərinin əmələ gəlməsində mikrorelyef formaları mühüm əhəmiyyətə malikdir. 123
18.2. Səhra torpaqlarının morfoloji xüsusiyyətləri Tam inkişaf etmiş profilə malik boz-qonur torpaqlar relyefin düzənlik sahələrinin nisbətən hündür yerlərində əmələ gəlir. Boz-qonur torpaqların səciyyəvi xüsusiyyəti üst qatın məsaməli qabığı, çox zəif ifadə olunan humus qatına malik olması və tədricən səpələnən yumşaq qata keçməsi, həm də onun dispers yaxud çox pis ifadə olunan karbonatlı çöküntülərdən ibarət bərk qatla əvəz olunmasıdır. Üstyurtun mərkəzi hissəsində tipik boz-qonur torpaqların profili aşağıdakı quruluşa malikdir: A k qatı-poliqonal elementlər şəklində çatlar verən, səciyyəvi dairəvi məsamələri olan qaysaqlı qabıqdır. Qalınlığı 3-6 sm-dir.
hissədə köklərlə zəif bitişmişdir, aşağıda yumşaqdır, küləklə asan sovrulur. Qalınlığı 10-15sm-dir.
kəltənli struktura, pis nəzərə çarpan seyrək ağgözcük ləkələri 10-15sm qalınlığa malikdir.
bəzən yumşaq çöküntü əmələ gətirən gipsin xırda (0,5- 1,0mm) izotermik kristalları ilə həddindən artıq dolmuşdur. Lösşəkilli gillicələrin qalınlığı olduqca dəyişkəndir. Çox zaman 1,5m dərinlikdə və daha aşağıda gipsin şaquli istiqamətli iynəşəkilli kristallarından ibarət, özünəməxsus sütunvari gips qatı yerləşir. Bu qat boz-qonur torpaqların əmələgəlməsi ilə əlaqədar deyildir. Onun qalınlığı da sabit deyil (10-20sm-dən 2m-ə qədər və daha çox) və əksər 124
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|