Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Hidromorf torpaqların morfoloji
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 17.5. Hidromorf torpaqların morfoloji xüsusiyyətləri
- Şorakət torpaqların
- 17.6. Şorakət və solodların genetik xüsusiyyətləri
17.5. Hidromorf torpaqların morfoloji xüsusiyyətləri Bu torpaqlardan şorakətlər və solodlar daha çox özünəməxsusluq təşkil edir, bununla bərabər solodlar meşə bozqır və şimal-bozqır landşaftlarına, şorakətlər isə cənub-bozqır və yarımsəhra landşaftlarına xas olan torpaqlardır. Şorakət torpaqların profilinin özünəməxsus xarakterik xüsusiyyətləri vardır ki, bu da birinci növbədə bərk və yuyulub toplanma qatına malik olmasıdır. Bu torpaqların morfoloji quruluşu aşağıdakı əlamətləri ilə fərqlənir:
qalınlığı 1-2sm-dən 10sm-ə qədərdir. Üst hissəsi bəzən yuxa çim qatı ilə fərqlənir.
davamsız vərəqvari-təbəqəli struktura və 5-10sm qalınlığa malikdir. Çox vaxt A 1 və A 2 qatlarını ayırmaq çətindir, bütünlükdə o, 3-5sm-dən 20-30sm-ə qədər qalınlıqda yumşaq qonurumtul-boz qatdır. B qatı şorakət qatdır, çox bərk olması, tünd-qonur rəngi və sütunvari strukturu ilə fərqlənir. Yumşaq A qatı kənar edildikdən sonra B qatına keçid çox vaxt qırıntılı mineralların silisium oksidi səpintisindən ibarət nazik ərp olur. Şorakət qatının aşağı hissəsində karbonatlı və gipsli yenitörəmələr toplanmış yarımqatlar ayrılır. 109
B qatının yerləşdiyi dərinlik üzrə qaysaqlı (7 sm- dən az), orta sütunvari (7-15sm) və dərin sütunvari (15 sm-dən çox) şorakət qatlar ayrılır. Şabalıdı torpaqlar zonasının şorakətləri qaratorpaq zonasının şorakətlərinə nisbətən daha az qalınlığa və açıq rəngə malikdirlər. Şorakətlərlə yanaşı şorakətvari torpaqlar da ayrılır ki, bunlar humus qatının təbəqəliliyi və B qatının zəif bərkiməsi nəzəri cəlb edir. Şorakətvarilik quru bozqır və səhra zonaları üçün səciyyəvidir.
tozağacı-ağcaqovaq meşəcikləri altında əmələ gəlir. Solodların profilinin quruluşu aşağıdakı kimidir:
bitkilərinin kökləri ilə zəngin və çox vaxt torflaşmış qatdır. Qalınlığı 3-10sm-dir.
vərəqvari strukturlu, yuyulan qatdır. Qalınlığı 10-20 sm-ə yaxındır. Çox vaxt çoxlu miqdarda dəmirmanqanlı törəmələrə (konkresiyalara) malikdir. B qatı olduqca bərkdir, tünd-qonur rəngdə, aşağıya doğru kəltənlə əvəz edilən sütunvari-prizmaşəkilli struktura malik bərk toplama qatıdır. Qalınlığı 50 sm və daha çoxdur. Qatın aşağı hissəsində aydın ifadə edilməyən karbonat çöküntülərinə rast gəlinir. Solodların aşağı hissəsi çox vaxt qleyləşmiş olur. Dayaz çökəkliklərdə və hündür subasar sahələrdə yüksək rütubətlənmə şəraiti yaranır. Burada, ətraf suayrıcı sahələrinə nisbətən, xeyli miqdarda bitki qalıqlarına malik çəmən-bozqır bitkiləri inkişaf edir. 110
Torpağın vaxtaşırı subasmaya məruz qalması torpaqda üzvi qalıqların parçalanmasını çətinləşdirir. Nəticədə, qalın A qatı və zəif duzluluğu ilə fərqlənən
əmələ gəlir. Bozqır və meşə-bozqır zonaları çökəklərinin mərkəzi sahələrində qrunt suları səthə çox yaxın yerləşir. Belə şəraitdə çürüntülü-qleyli torpaqlar əmələ gəlir. Bu torpaqların profili üçün, çimli-çürüntülü, zəif torflaşmış qat səciyyəvidir ki, ondan aşağıda, üst hissədə çoxlu miqdarda dəmir və dəmir-manqan yenitörəmələri olan göyümtül-boz qleyli qat yerləşir.
Şorakətlərin kimyəvi analizlərini nəzərdən keçirdikdə torpaq profilinin yuxarı hissəsində silisium və toplanma qatında (illüvial qatda) biryarım oksidlərin yüksək miqdarı diqqəti cəlb edir. Məlum olduğu kimi, torpağın genetik qatlarının kimyəvi tərkibinin dəyişməsi mineralların profili boyu paylanması ilə əlaqədardır. Mineroloji analizlərin nəticələri göstərir ki, şorakət qatda A qatına nisbətən qırıntılı mineralların – həm kvarsın, həm də silikatların miqdarı kəskin azalır. Güman etmək olar ki, qırıntı mineralların miqdarının dəyişməsi narındispersli hissəciklərin hərəkətindən irəli gəlir. Qranulometrik analizlərin nəticəsi də bu fikri təsdiq edir. 111
Narındispersli hissəciklər A qatından yuyularaq şorakət qatda toplanır. Buna görə onların miqdarı şorakət qatda, nəinki təkcə A qatına nisbətən, eləcə də ilk torpaqəmələgətirən süxura nisbətən çoxdur. Narındispersli mineralların paylanması ilə eyni vaxtda B qatında humusun toplanması, aşağıda isə - karbonatlar toplanan yarımqat əmələ gəlir. K.K.Hedroysin klassik tədqiqatları (1912-1926) şorakətlərin əmələgəlmə proseslərini aydınlaşdırmağa imkan verdi. Müəyyən edildi ki, şorakətlərin əmələ gəlməsi torpaqların narındispersli hissələrinin (torpağın uducu kompleksinin) natrium kationları ilə zənginləşməsi ilə əlaqədardır. Bu, humuslu – gilli aqreqatların dağılmasına, humus birləşmələrinin və narındispersli mineralların incə süzüntülər şəklində ayrılmasına səbəb olur ki, onlar süzülən sular vasitəsilə torpaq profilinin üst hissəsindən yuyulub aparılır. Sərbəst hissəciklər duzların yerləşdiyi sahəyə çatdıqda koaqulyasiyaya uğrayırlar. Narındispersli hissəciklərlə zənginləşmiş bərk şorakət qat belə əmələ gəlir. Xeyli miqdarda udulmuş natrium kationunun olması şorakət torpaqlar üçün səciyyəvi xüsusiyyətdir. Udulmuş natrium kationunun miqdarı şorakət qatda xüsusilə çoxdur, aşağıda bu miqdar tədricən azalır. Şorakətlərin profili boyu karbonatların, udulmuş natriumun və bəzi başqa komponentlərin paylanması sxemi 11-ci şəkildə verilmişdir. Udulmuş natrium kationunun çoxluğu torpaq kütləsinin xüsusi xassəsinin meydana çıxmasına səbəb olur; o, aqreqatlığını itirir, onda məsaməlilik azalır və 112
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|