Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

suyun kapilyarlarla qalxması dayanır, nəm vəziyyətdə o

şişir və suyu keçirmir. Buna görə şorakətlər üzərində səth

suları   durur   və   vaxtaşırı   xırda   göllər   –   limanlar   əmələ

gəlir.

Torpağın   şorakətliyi   udulmuş   kationlar   cəmində

natriumun   miqdarı   5-10%-ə   çatdıqda   biruzə   verir.  Tipik

şorakətlərin yuyulma qatında natriumun miqdarı udulmuş

kationlar cəmindən 20% və daha artıq olur.

Şorakətləşmə torpağın kənd təsərrüfat yararlılığına

mənfi   təsir   göstərir.   Udulmuş   natriumun   zərərli   təsirini

aradan   qaldırmaq   üçün   şorakət   torpaqlarda   aşağıdakı

sxem üzrə gipsləmə aparılır:

2 Na

+ 

+CaSO

4 

→ Ca

++ 

+Na

2

SO

4

 udulmuş             udulmuş

 

Əmələ gəlmiş natrium sulfat suda yaxşı həll olur və

torpaq yuyulduqda xaric olunur.

Beləliklə,   natrium   şorakət   torpaqların

xüsusiyyətlərini   müəyyən   edən   kimyəvi   elemntdir.  Buna

görə,   həmin   elementin   hansı   proseslər   nəticəsində

müəyyən   sahələrdə   toplandığını   aydınlaşdırmaq   çox

vacibdir.

K.K.Hedroys   güman   edirdi   ki,   şorakətlərin   əmələ

gəlməsi iki mərhələdə başa çatır. Birinci mərhələdə qrunt

suları   ilə   gələn   natrium   duzları   torpağı   şorlaşdırır,

nəticədə şoranlar meydana çıxır. Belə xloridli və natrium

sulfatlı   şoranlarda   çoxlu   miqdarda   natrium   olur,   lakin

bununla

 

yanaşı

 

narındispersli

 

hissəciklərin

peptizasiyasına mane olan xlor və sulfat anionları da olur.

113

---

Şəkil  17.4.Şorakət (I) və solod (II) torpaq profillərinin quruluşu

və genetik qatlar üzrə mühüm komponentlərin paylanması

İkinci  mərhələ,  qrunt  sularının  səviyyəsinin  aşağı

düşməsi   ilə   əlaqədardır.   Bu   halda,   atmosfer   sularının

enən   cərəyanla   aşağı   süzülməsinin   təsiri   altında

şoranların yuyulmağa başlamasıdır. Birinci növbədə suda

asan   həll   olunan   duzlar   həll   edilir   və   yuyulub   çıxarılır,

sonra   isə   tərkibində   udulmuş   natrium   olan   narın

hissəciklər aşağıya doğru hərəkət etməyə başlayır. Səth

suları ilə kalsium hidrokarbonat daxil olur ki, o da udulmuş

natriuma təsir edərək onu sıxışdırıb çıxarır. Bu hadisənin

təsir   nəticəsi  olaraq   məhlulda   natrium   karbonat   –  soda

meydana   çıxır,   o   da   torpağın   yuxarı   hissəsindən

narındispersli   hissəciklərin   yuyulub   aparılma   prosesini

114

---

kəskin   surətdə   gücləndirir.   Duzların   toplandığı   qata

çataraq, bu hissəciklər koaqulyasiyaya uğrayır və çökür,

bərk şorakət qat əmələ gətirir. 

Öz   nəzəriyyəsinə   əsaslanaraq   K.K.Hedroys

şorakətlərin   yayıldığı   vilayətlərə   hidromorf   duz

toplanmaları kimi baxır, sonra qrunt sularının səviyyəsinin

aşağı düşməsi nəticəsində duzsuzlaşma başlayır.

K.D.Qlinka   (1926,   1932),   xüsusi   halda   belə

prosesin mümkün olduğunu qeyd edərək, hesab edirdi ki,

şorakətlər   əsasən   qədim   şorlaşan   vilayətlərin

duzsuzlaşmasının   nəticəsi   deyil,   tərkibində   natrium

kationları olan qrunt sularının təsiri altında əmələ gəlir. Bu

alimin fukrinə görə tərkibində natrium olan qrunt sularının

hər   il   yazda   yuxarı   qalxması   torpaqların   narındispersli

hissəciklərinin bu elementlə zənginləşməsinə səbəb olur.

Sonra süzülən sularla yuyulması torpaq profilinin tədricən

differensiasiyasına səbəb olur. 

Qeyd   etmək   lazımdır   ki,   şorakətləşmə   prosesi

məhlulda natrium karbonat (soda) olduqda şiddətli gedir.

Udulmuş   kalsium   soda   məhlulunun   natriumunu   yüksək

enerji ilə sıxışdırıb çıxararaq, aşağıdakı sxem üzrə çətin

həll olan kalsium karbonat şəklində birləşdirir:

УKCa

2+

 + Na

2

CO

3

 → УK2Na

+

 + 2CaCO

3

                (УK – uducu kompleksdir) 

Narındispersli   hissəciklər   kütləsinin   natrium

sulfatlar və ya xlorid məhlullarının təsiri altında natriumla

zənginləşməsi olduqca zəif gedir, belə ki, reaksiya dönən

olduğu   üçün   və   onun   sağa-sola   getməsi   üçün

sıxlaşdırılmış   kalsiumun   suda   həll   olan   birləşmələri   ilə

birlikdə qrunt sularının daima kənar edilməsi vacibdir. 

115

---

УKCa

2+ 

+ 2NaCl → УK2Na

+

 + CaCl

2

İ.N.Antipov – Karatayev göstərir ki, sodanın qrunt

sularında   toplanması   su   ilə   doymuş   qruntlar   şəraitində

sulfatları   reduksiya   edən   bakteriyaların   fəaliyyəti   ilə

əlaqədardır. Bu bakteriyalar natrium sulfatı parçalayır və

kükürdü   kükürd   birləşmələrinə   (hidrogen   –   silfid,   dəmir

sulfidlərə) çevirirlər. Azad olunmuş natrium soda məhlulu

şəklində,   yazda   qrunt   sularının   səviyyəsi   ilə   yuxarı

qalxaraq   torpaqlara   aktiv   təsir   göstərir,   onların

şorakətləşməsinə   səbəb   olur.   Şorakətlərin   əmələgəlmə

prosesi   50-60   ilə   başa   çatır.   Görünür,   çəmən   –

müxtəlifotlu   bozqırların   qrunt   sularının   nisbətən   zəif

minerallaşması   ilə   əlaqədar   olaraq,   onlar   üçün   sodalı

şorakətlər,   qrunt   sularının   minerallaşması   xeyli   yüksək

olan qrunt və səhra bozqırları üçün isə xloridli – sulfatlı

şorakətlər səciyyəvidir. 

17.7.Solodlar

Öz xassələrinə görə solodların şorakətlərlə ümumi

cəhətləri çoxdur, bu cəhət onların profil boyu quruluşunun

ümumi görünüşündə və genetik qatlarının xüsusiyyətində

nəzərə çarpır. 

Kimyəvi   tərkibinə   görə,   silisium   oksidinin   yüksək

miqdarı ilə fərqlənən yuyulmuş (duzdan yarı azad olmuş)

qat solodlardan, şorakətlərə nisbətən, daha kəskin (kvars

qatlarının toplanması hesabına) ifadə edilmişdir. 

Solodların kimyəvi tərkibində şorakətlərə nisbətən

yuyulma   qatı   (solodlaşma)   daha   kəskin   ayrılır   və

116

---