Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

hallarda   tamamilə   eroziyaya   uğramışdır.   İri   qırıntılar

olduqda sütunvari gips uzun ziyil çıxıntıları əmələ gətirir.

Cavan   allüvial   çöküntülər   üzərində   əmələ   gəlmiş

boz-qonur   torpaqlarda   səthi   qabıq   daha   yaxşı   nəzərə

çarpır.   Lakin   bərkimiş   qat   yoxdur.   Çınqıllı

torpaqəmələgətirən   süxurlar   üzərindəki   qabıq   səthində

toplanmış   daşları   sementləşdirərək,   daşlı   səhralarda

“zirehli   səthin”   əmələ   gəlməsinə   səbəb   olur.   Qumlar

üzərində əmələ gəlmiş boz-qonur torpaqlar çox nazik gilli-

karbonatlı   qabığa   və   qatların   nazik   qalınlığına   malikdir.

Qumlar   üzərində   torpağın   üst   hissəsi   əksər   hallarda

nisbətən çox tozlu-gilli hissəciklərə malik olur ki, bu da toz

hissəciklərinin   çökməsi   və   sonradan   toplanması   ilə

əlaqədardır.   Yuxa   tozvari   çöküntülər   çox   zaman   nazik

qabıq əmələ gətirir.

18.3. Boz-qonur torpaqların genetik

xüsusiyyətləri

Boz-qonur   torpaqların   kimyəvi   analiz   nəticələri

onların genetik qatlarının eyni olmadığını göstərir. Səthi

qabıq   çox   vaxt   (həmişə   olmasa   da)   yüksək   miqdarda

silisium   oksidinə   malik   olur   ki,   bərkimiş   qatda   onun

miqdarı bir qədər azalır. Sonuncuda bəzən gilin, dəmirin,

maqneziumun   və   kaliumun   miqdarı   zəif   artır.   Lakin

bütünlükdə   boz-qonur   torpaqların   profili   üzrə   ümumi

kimyəvi tərkibin dəyişməsi cüzi miqdardadır.

Qranulometrik   tərkibin  öyrənilməsi  göstərir  ki,   boz-

qonur torpaqların profilinin bərkimiş qatında narındispersli

hissəciklər   çox   toplanılır.   Bununla   yanaşı   mineralların

125

---

qırıntılı   hissəsinin   miqdarında   mühüm   dəyişiklik   baş

vermir.   Qabığın   0,05-0,25mm   fraksiyalarında   kvarsın

miqdarı 20,4 bərkimiş qatda 24,6%-dir. Üstyurtun cənub

hissəsi boz-qonur torpaqlarında da buna oxşar vəziyyət

vardır.   Boz-qonur   torpaqların   kimyəvi   və   mineral

tədqiqinin  müqayisəsi  aşağıdakıları  qeyd  etməyə   imkan

verir. Birincisi, torpaq profilinin ən üst hissəsi üçün xırda

qırıntı   minerallarla   zənginləşmə   nisbətən   narındispersli

hissəciklərin   az   miqdarı   səciyyəvidir.   Bu   fakt   xeyli

dərəcədə   müasir   küləklərin   fəaliyyəti   ilə   əlaqədardır:

qumlu massivlərin sovrulması və xırda qırıntı (millimetrin

onda və ya yüzdə bir hissələri) hissələrinin aparılması ilə,

ikincisi   boz-qonur   torpaqların   profilində   kiplənmiş   qat

ayrılır, onun əmələ gəlməsi, tərkibində bir qədər udulmuş

natrium   kationları   olan,   narındispersli   hissəciklərin

toplanmasından irəli gəlir. Bu xüsusiyyət bitki qalıqlarının

natriumla zəngin olması və səhra landşaftlarının natrium

duzları tərəfindən ümumi şorlaşması ilə əlaqədardır.

Ümumiyyətlə,   boz-qonur   torpaqların   xırda   qırıntı

hissələrində   silikat   qırıntıları   kvars   qırıntılarından

üstündür. Buna görə narındispersli silikatların iki dəfə və

hətta   daha   çox   artması   kimyəvi   tərkibin   əsas

komponentlərinin   miqdarını   dəyişdirmir.   Yalnız,

narındispersli   hidrosludlu-montmorillonitli   qrup   gilli

minerallarının   tərkibinə   daxil   olan   aliminium,   dəmir,

maqnezium, kalium kimi kimyəvi elementlərin miqdarı bir

qədər çoxalır. Səhra zonasında narındispersli hidrosludli

mineralların   tərkibində   silisium   oksidinin   miqdarı   50%-ə

yaxın   olduğu   üçün,   narındispersli   mineralların   artması,

126

---

bərkimiş qatın ümumi kimyəvi tərkibində silisium oksidinin

bir qədər azalmasında əks etdirilir.

Boz-qonur   torpaqlarda,   töküntü   kütləsinin   azlığı

(10-20s/h) və torpaq mikroorqanizmlərinin yüksək enerjili

fəaliyyəti   üzvi   qalıqların   sürətlə   parçalanmasına   və

humusun   miqdarının   azlığına   (1%-ə   qədər)   səbəb   olur.

Humusun dərinlik üzrə azalması çox tədricən gedir. Boz-

qonur   torpaqlar   üçün   fulvoturşuların   humin   turşular

üzərində   üstünlüyü   səciyyəvidir.   Bütün   humusun

miqdarına görə fulvoturşuların miqdarı orta hesabla 40%

təşkil edir. Bitki çöküntülərində çoxlu miqdarda natriumun

olması   buna   xeyli   kömək   edir.   Çox   güman   ki,

fulvoturşuların   olması   ilə   əlaqədar   olaraq   profilin   üst

hissəsində   mütəhərrik   dəmirin   də   miqdarı   çoxdur.   Bu

hadisə hələlik tam öyrənilməmişdir.

Torpaq   profilinin   yuxarı   hissəsində   karbonatların

toplanması boz-qonur torpaqların səciyyəvi xüsusiyyətidir.

E.V.Lobova (1960) bunu yazda və payızda torpağın zəif

yuyulması   ilə   izah   edir,   həmin   vaxtlarda   xloridlər   və

sulfatlar çıxarılır, daha az mütəhərrik karbonatlar isə öz

yerlərində qalırlar.

A.N.Rozanovun   fikrinə   görə   (1951)   səhra

torpaqlarında   karbonatlar   soyuq   dövrlərdə   dərinə

yuyulurlar,   isti   vaxtlarda   isə   kapilyar   rütubətlə   yuxarı

qalxaraq   bir   qədər   dərinlikdə   çökürlər.   Bu   proseslərin

nəticəsində,   boz-qonur   torpaqlarda   profilin   yuxarı

hissəsinin ya tamamilə karbonatlaşması və ya kipləşmiş

qatın aşağı hissəsində və səthi qabıqda karbonatların iki

maksimumu   qeydə   alınır.   Bərkimiş   qat   altında   gipsin

toplandığı   qat   yerləşir,  asan   həll   olan   duzların   (əsasən

127

---

natrium sulfatların və xloridlərin) miqdarı dərinə getdikcə

tədricən   artır   və   kiplənmiş   qatdan   aşağıda   nəzərə

çarpacaq dərəcədə yüksəlir.

Səhra   zonasının   torpaqları   üçün   pliosenin   alt

dördüncü   dövr   hipergenezinin   reliktləri   və

torpaqəmələgəlmələri səciyyəvidir. Qədim dördüncü dövr

hipergenezinin   reliktləri   Qazaxstan   və   Orta   Asiya

ərazilərinin   xeyli   hissəsində   yayılmışdır.   Yaxın   Şərq,

Şimali Afrika və Meksika kaliclərinin karbonatlı qabığına

oxşar,   dördüncü   dövrün   qədim   qalın   karbonatlı

yenitörəmələri   də   geniş   yayılmışdır.   Orta   Asiya

səhralarının qədim səhra torpaqları A.İ.Perelman (1959)

tərəfindən öyrənilmişdir. Bir çox səpələnti şəkildə yayılmış

kimyəvi elementlər qabığın səthində toplanır. Dərinlik üzrə

demək olar ki, bütün seyrək yayılmış elementlərin miqdarı

azalır.

18.4. Səhraların hidromorf torpaqları

Şoranlar   səhraların   səciyyəvi   hidromorf   torpaq

törəmələridir.  Şoranlar  adı   altında,   torpağın   üst  qatında

suda asanhəllolan 1% və daha çox duzlar olan torpaqlar

nəzərdə tutulur. Şoranların əsas hissəsi səhra zonasında

yerləşir. Burada onlar ərazinin 10%-ə yaxın sahəsini tutur

(Vilenski, 1961).

Şoranların   əmələgəlməsi   hipergenez   zonasında

duzların   toplanması   formalarından   biridir.  Keçmiş   SSRİ

torpaqlarında   hidrotermik,   hidrogeoloji   və   kimyəvi

şəraitlərdən   asılı   olaraq   V.A.Kovda   (1946)   aşağıdakı

duztoplanan əyalətləri ayırır (şəkil 18.2).

128

---