Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

Verilmiş xəritədən görünür ki, şorlaşmış torpaqların

qanunauyğun  yayılmasına  həm  zonal,  həm   də  regional

amillər təsir göstərir.

Qrunt sularının yaxında yerləşməsi və tərləyən su

rejimi tipi - şoranların əmələ gəlməsinin vacib şərtidir.

Əksər   hallarda   torpağın   şorlaşması,   tərkibində

duzlar   olan   suların   daxil   olması   və   sonradan

buxarlanması nəticəsində baş verir. Qrunt sularının tərkibi

və onların yerləşdiyi dərinlik mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Torpağın   üst   qatlarının   şorlaşması,   mümkün   olan   qrunt

suları   səviyyəsinin   son   dərinliyi   kritik   dərinlik   adlanır

(Polınov,   1956).   Qrunt   suları   torpaq   səthinə   nə   qədər

yaxın   olarsa,   buxarlanma   bir  o   qədər  şiddətlə   gedir   və

deməli,   torpağın   şorlaşması   yüksəlir,   2m   dərinlikdən

başlayaraq minerallaşma kəskin sürətdə artır.

Şəkil 18.2. Keçmiş  SSRİ ərazisi torpaqlarında duztoplanan əyalətlər 

(V.A.Kovdaya görə, 1946)

129

---

V.A.Kovda   müəyyən   etmişdir   ki,   müxtəlif   iqlim

şəraitlərində kritik dərinlik eyni deyildir: y=170+8x+15sm

düsturuna əsasən, orta illik temperaturun yüksəlməsindən

asılı olaraq kritik dərinlik də artır, burada y-kritik dərinlik,

x-orta   illik   temperaturu   göstərir.   Məsələn,   Qərbi   Sibir

torpaqlarında intensiv  duztoplanma qrunt  sularının  170-

200sm,     səhra   landşaftlarında   isə   300-350sm   dərinliyi

şəraitində gedir. Ona görə torpaqların şorlaşması quru və

qaratorpaq   bozqırlarında   yayılmasına   baxmayaraq,   o

xüsusilə   səhra   zonası   üçün   səciyyəvidir.   Qeyd   etmək

lazımdır   ki,   torpaqların   şorlaşması,   kifayət   qədər   arid

şəraitlərdə   və   qrunt   sularının   yaxın   səviyyəsində,   hər

hansı bir zonada baş verə bilər. Tayqa, tundra və arktik

zonaların arid rayonlarında olan şoranlar bunu təsdiq edir.

Qrunt   sularının   buxarlanması   duzların   tərkibinin

qanunauyğun dəyişməsi ilə müşayiət olunur. V.A.Kovdaya

görə,   birinci   mərhələdə   tərkibində   1-3q/l   olan   natrium-

karbonatlı;   ikincidə-tərkibində   3-5q/l   qədər   duzlar   olan

kalsium-karbonatlı  sular  əmələ  gəlir;  üçüncü  mərhələdə

duzların 5-10-20q/l qatılığında sulfat-xlorid tərkibli suların

olması ilə fərqlənir; dördüncü mərhələyə 30-50 (100-150)

q/l-dən çox duzlar olan sulfat-xloridli sular uyğundur.

Qrunt   sularının   zəif   minerallaşması   zamanı

hidrokarbonatlar   üstünlük   təşkil   edir.   Duzların   miqdarı

artdıqca sulfatlar üstünlük təşkil etməyə başlayırlar. Qrunt

çox   yüksək   dərəcədə   (15-20q/l-dən   çox)

minerallaşmasına xloridli-qumlu tərkib səbəb olur.

Nisbətən   yaxşı   rütubətlənən   rayonlarda,   qrunt

sularının   minerallaşması,   bir   qayda   olaraq   yüksək   ola

bilməz, bu sularda karbonatlar və bikarbonatlar əsas rol

130

---

oynayırlar. Bütün başqa şəraitlərin bərabər vəziyyətində

aridliyin yüksəlməsi ilə sulfatlar və xloridlər daha mühüm

əhəmiyyət kəsb edirlər.

Suyun yuxarıya hərəkəti və buxarlanması zamanı

onların   minerallaşması   tədricən   yüksəlir.   Bu,   duzların

qanunauyğun   olaraq   çökməsinə   səbəb   olur.   Qrunt

sularının səviyyəsindən bir qədər yuxarı məsafədə çətin

həll olan duzlar, torpağın yuxarı qatlarında isə asan həll

olan duzlar çökür.

Şoran   torpaqların   bitki   örtüyü   olduqca

özünəməxsusdur. Onlar torpaqda xeyli miqdarda duzların

olması şəraitində yüksək dərəcədə uyğunlaşmışlar. Bəzi

bitkilər xüsusi su parenximinə malikdirlər ki, onlar duzların

daha zəif qatılığı zamanı (yağıntılar düşən zaman) su ilə

dolurlar. Holofitlər, şoran otlar, hüceyrə şirəsinin yüksək

təzyiqinə   malikdirlər   və   buna   görə   suyu   hətta   yüksək

şorlaşma zamanı da mənimsəyə bilirlər.

Şoranlar   üçün   suda   həllolan   duzların

paylanmasının xüsusilə mühüm əhəmiyyəti vardır. Buna

görə də bu torpaqların profili boyu kimyəvi elementlərin

paylanmasını   bütün   torpaq   kütləsində   deyil,   sulu

çəkintilərdə öyrənirlər. Kimyəvi analizlərin məlumatlarına

görə şoranların  duzluluq  profilini  tərtib  edirlər,  bu  halda

sıfır xəttindən sola tərəf kationların, sağa isə anionların

miqdarını   göstərirlər.   Morfologiyasından   asılı   olaraq

qabarıq,   qaysaqlı,   yaş   (nəm)   şoranlar   ayrılır.   Qabarıq

şoranların üst qatı xırda topavari struktura və çox yumşaq

kipliyə malikdir. Duzların kimyəvi tərkibində natrium sulfat

üstünlük təşkil edir, bu da yüksək dərəcədə yumşaqlığa

şərait   yaradır.   Qaysaqlı   şoranların   səthindəki   qaysağa

131

---

duzlar   möhkəm   hopmuş   olur.   Yaş   şoranlar   kalsium   və

maqnezium   xloridlərin   toplanması   ilə   əlaqədardır,   onlar

yüksək   hiqroskopik   xassələrə   malikdirlər   və   torpağın

səthini rütubətli saxlayırlar.

Takırlar  səhra   zonasının   orijinal   hidromorf

torpaqlarıdır.   Bu   torpaqlar,   yaxında   (ətraf   sahələrdə)

yerləşən yüksəkliklərdən gətirilmiş, tozlu-gilli hissəciklərin

prollüvial   yığınlarından   ibarət   olan   müəyyən

torpaqəmələgətirən süxur üzərində əmələ gəlirlər.

Takırlar   lilli   prollüvilərin   toplandığı   relyef

elementlərində yerləşirlər. Onlar, xüsusilə yastı dağətəyi

düzənliklərdə,   eləcə   də   zəif   enişlərdə   və   barxanlarası

çökəkliklərdə geniş yayılmışdır (şəkil 18.3).

Belə sahələrdə qısa müddətli səthi rütubət çoxluğu

yaradan, yaz bə payız-qış yağıntıları tutulub saxlanılır.

Takırların xarici görünüşü olduqca səciyyəvidir: bu 2-dən

8-10   sm-ə   qədər   dərinlikdə   çoxbucaqlı   çatlara

parçalanmış,   düz   poliqonal   gilli   səthdən   ibarətdir   (15-ci

şəkil).   Çox  vaxt   metlax  (kafel)  kimi  düz   çoxbucaqlıların

səthində   külli   miqdarda   tozlu-gilli   kütlə   ilə   qarışması,

borucuq   şəklində   bükülmüş   yosunların   təbəqələri   (kök

yarpağı)   mövcuddur.   Burada   ali   bitkilər   yoxdur.

N.İ.Bazileviçin hesablamalarına görə, takırların biokütləsi

təxminən 1s/h-a bərabərdir, töküntülər də elə bu qədərdir.

132

---