Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

Takırların torpaq profili çox böyük deyil, üst qatı (2-

3sm qalınlığında) iriməsaməli qaysaqdan ibarətdir. Altda

laylı qatla əvəz olunan, bir qədər qalın (3-4sm) plitəşəkilli

(lövhəvari) qat yerləşir.

Takırlarda   humusun   miqdarı   təxminən   boz-qonur

torpaqlarda   olduğu   kimi   1%-dən   azdır.   Bəzi

torpaqşünaslar   belə   hesab   edirlər   ki,   humus-yosunların

həyat fəaliyyətlərinin nəticəsidir, lakin tədqiqatçıların çox

hissəsi   güman   edir   ki,   takırların   humusu   mineral

hissəciklərlə   birlikdə   gətirilmişdir.   Boz-qonur   torpaqlar

kimi, takırlar da səthdən karbonatlıdırlar: gips qatı səthə

yaxın yerləşir.

Şəkil 18.3. Qərbi Türkmənistanda takırların yayılma sxemi 

(E.V.Lobovaya görə, 1960)

133

---

Takırlar çox hallarda şorlaşmışlar, lakin yuyulmuş,

tamamilə duzlardan azad olmuş takırlara da rast gəlinir.

Belə takırlar nəzərə çarpacaq dərəcədə şorakətləşmişlər

və   onların   profilində   bərkimiş   qat   əmələ   gəlir.  Yuyulma

nəticəsində   takırların   üst   hissəsində   yüksək   dispersli

hissəcikləri istiqamətləndirən hal nəzərə çarpır. Tozlu-lilli

prollüvilər kütləsində bu hissəciklərin istiqamətləndirilməsi

torpaqəmələgəlmə   prosesləri   ilə   deyil,   çöküntülərin

toplanması ilə əlaqədardır.

Səhra zonasının subasar torpaqları kifayət qədər

öyrənilməmişdir. Burada iri çayların subasar torpaqlarının

xeyli hissəsi şoranlar və çəmən-şoran torpaqlar tərəfindən

tutulmuşlar.  Tuqayların   (subasar   meşələrin)   bitki   örtüyü

yüksək məhsuldarlığı ilə fərqlənir. Tuqay bitki qruplarının

Şəkil 18.4. Birma ərazisində çəltik əkilən tarlalarda takırlaşma prosesi 

(foto Ş.Həsənovundur)

134

---

biokütləsi   olduqca   yüksək   -1000s\h   və   daha   çoxdur.

Töküntülərin miqdarı biokütlənin çəkisinin yarıdan çoxunu

təşkil   edir.   Buna   görə   burada   humusla   zəngin   olan

torpaqlar   əmələ   gəlir.   Bu   torpaqlar   çox   vaxt   hidromorf

karbonatlı   yenitörəmələrlə   zənginləşmişdir   və   bəzi

yerlərdə alt hissədə qleyləşmişdir.

18.5. Səhra zonası torpaqlarının kənd təsərrüfatında

istifadəsi

Səhra   torpaqlarının   kənd   təsərrüfatında

mənimsənilməsi   və   istifadəsi   bir   sıra   çətinliklərlə

əlaqədardır.   Səhra   landşaftları   suyun   çatışmaması

üzündən adda-budda istifadə edilir. Səhranın əsas hissəsi

köçəri   heyvandarlıqda   istifadə   edilir.   Kənd   təsərrüfatı

üçün   təkrar   şorlaşmanın   qarşısını   almaqla   səhra

torpaqlarının   süni   suvarılması   olduqca   mühüm

əhəmiyyətə   malikdir.   Suvarılan   boz-torpaqlarda   pambıq

becərilir: suvarılan boz-qonur torpaqlarda çəltik səpinləri

mümkündür.   Orta   Asiya   sahələri   (oazisləri)   uzun

əsrlərdən bəri meyvə və tərəvəz bitkiləri ilə məşhurdur.

Ayrı-ayrı   rayonların   torpaqlarında   bəzi   səpələnti

kimyəvi elementlərin (ftor, stronsium, bor) yüksək miqdarı

endemik   xəstəlikləri   törədir,   məsələn,   ftorun   yüksək

miqdarının təsiri altında dişlərin ovulmasına səbəb olan

xəstəliklər əmələ gələ bilir.

Səhraların   hidromorf   torpaqlarının   əmələ   gəlməsi

zamanı   (takırlar,   şoranlar)   bir   sıra   seyrək   yayılmış

elementlərin   toplanması   faydalı   qazıntı   yataqlarının

geokimyəvi axtarışları üçün çətinlik törədir.

135

---

XIX FƏSİL

SUBTROPİK QURŞAĞIN  TORPAQLARI

136

---

Bitki   örtüyünün   xarakteri   mühüm   dərəcədə

rütubətlənmə səviyyəsi ilə       müəyyən edilir. Təbiidir ki,

rütubətlənmə  dərəcəsi və bitki  örtüyünün  tərkibinə  görə

fərqlənən     ərazilərdə     müxtəlif     torpaqlar     əmələ

gələcəkdir.   Buna   görə   subtropik     qurşaqda     aşağıdakı

əsas torpaq   tipləri   ayrılır: rütubətli   meşələrin,   quraq

meşələrin  və kolluqların,  quru subtropik  bozqırların  və

alçaq     otlu     yarımsavannaların,   eləcədə     subtropik

səhraların  eləcə də subtropik  səhraların  torpaqları.

Keçmiş   SSRİ-nin   coğrafi     mövqeyinin     nəticəsi

olaraq  subtropik  torpaqlar nisbətən  az yayılmışdır, lakin

buna   baxmayaraq    keçmiş  Sovet   İttifaqının     ərazisində

(MDB məkanında) onların  əsas qrupları mövcuddur.

19.1. Rütubətli subtropik meşələrin qırmızı və

sarı torpaqları

Bu   torpaqlar   Şərqi  Asiyanın  (Çin və Yaponiya)

subtropik   hissəsində   və      ABŞ–ın       cənub       şərqində

(Florida   və   qonşu   cənub   ştatlarında),   Afrika   qitəsinin

qərbində, Madaqaskar adasının şərqində Yeni Qvineyada

geniş   inkişaf   etmişdir  (şəkil   19.1).  Keçmiş   SSRİ

ərazisində   rütubətli   subtropik   meşələrin   torpaqlarına

Qafqazda–Qara dəniz sahillərində   (Acarıstan) və Xəzər

dənizinin    sahillərində  (Lənkəran)  rast  gəlirik.   Subtropik

qırmızı və sarı   torpaqların   tutduqları   sahə   çox geniş

deyildir, bütün  keçmiş  SSRİ ərazi üzrə 0,1%-ə  yaxındır.

Lakin bu   torpaqlar   böyük xalq təsərüfat   əhəmiyyətinə

137

---

malikdir,  belə ki,  mühüm subtropik  bitkiləri  (çay, sitrus)

yalnız burada  becərilir.   

Rütubətli       subtropiklərin       iqlim   şəraiti   yüksək

atmosfer   çöküntüləri     (ildə   1-3   min   mm),   yumşaq   qışı,

mülayim     isti   yayı   ilə   səciyyələnir.   Belə   ki,   məsələn,

Acarıstanda       dəniz       sahili       qırmızı       torpaqların

yayıldığı   rayonlar   üçün orta illik temperatur 14°C, orta

yanvar 7°C, orta iyul isə 22°C   yaxındır. Çox rayonlarda

yağıntıların   əsas     hissəsi     yayda   düşür.   Acariyada

yağıntıların çox hissəsi payız və qış aylarına təsadüf edir. 

Rütubətli    subtropiklərin   aid   olduğu    bu   və ya

başqa   rayonların   flora   vilayətlərindən       asılı       olaraq

Şəkil  19.1.Fulvoferralit torpaqların coğrafi yayılma arealları. 1-qırmızı

və sarı  torpaqlar; 2-qırmızı-sarı  və tünd qırmızı  ferralit torpaqlar; 3-

podzollu fulvoferralit torpaqlar

138

---