Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

silisiumun   miqdarının   yüksək   (qalıq   kvarsın   toplanması

halında) olması ilə nəzəri cəlb edir.

Solodların   profili   boyu,   şorakətlərə   nisbətən

narındispersli   hissəciklərin   daha   kəskin   yayılması

müşahidə   edilir.   Narındispersli   hissəciklər   bəzən   A

2

qatından   o   dərəcədə   çıxarılır   ki,   o,   podzol   torpaqları

xatırladan   açıq   ağımtıl   rəngə   malik   olur.   A

1  

qatının

tərkibində   kobud   humusun   çoxlu   miqdarı   və   çox   vaxt

torflaşması, bu oxşarlığı gücləndirir.

Solodların profilinin yuxarı hissəsindən nəinki narın

dispersli   hissəciklər,   həm   də,   bütün   suda   həll   olan

komponentlər, o cümlədən humusun mütəhərrik formaları

kənar   edilir.   Yuyulub   çıxarılmış   birləşmələr   yuyulub   –

toplanma qatında ( illüvial qatda) yığılır. Torpaq profilinin

yuxarı qatından yuyulma o qədər intensiv gedir ki, A

1

  və

A

2

  qatlarında   turş   reaksiya   müşahidə   edilir.   Udulmuş

natrium   kationunun   təsiri   altında   ,   aşağı   getdikcə   (B

qatının aşağı hissəsinə qədər) profil boyu pH-ın miqdarı

tədricən artır. N.İ.Bazileviçin məlumatına görə Qərbi Sibir

solodlarının   profili   boyu   udulmuş   natriumun   miqdarı   da

A

2

 , B qatlarında bir qədər artır.

Şoranların duzsuzlaşması nəticəsində şorakətlərin

əmələgəlmə   nəzəriyyəsinə   əsaslanaraq   K.K.Hedroys

(1926)   solodlara   səth   suları   ilə   yuyulma   nəticəsində

şorakətlərin   sonrakı   inkişaf   mərhələsi   kimi   baxmışdır.

Daha   sonrakı   tədqiqatlar   (N.İ.Bazileviç)   göstərmişdir   ki,

belə   proses   ,   xüsusilə   yüksək   miqdarda   udulmuş

natriuma malik olma şorakətlərin yalnız az bir hissəsində

mümkündür .

117

---

Solodların   əmələ   gəlməsi   zamanı   narın   dispersli

mineral və üzvi hissəciklərin natriumla zənginləşməsi çox

güman   ki,   yuxarıda   nəzərdən   keçirdiyimiz   şorakətlərin

əmələ gəlmə prosesi kimi- su ilə zənginləşmiş çökəklərin

torpaq-qrunt   qatında   sulfatları   reduksiya   edən

bakteriyaların   fəaliyyəti   nəticəsində   əmələ   gəlmiş   soda

məhlulunun   təsiri   altında   gedir   .   Ağac   bitkilərinin

inkişafından   və   münasib   mikrofloranın   təsirindən   sonra,

solodların   üst   genetik   qatlarında   turş   reaksiyaya   səbəb

olan, turş üzvi birləşmələr əmələ gəlir . 

17.8. Bozqır çökəkliklərinin torpaq kompleksləri

Bozqır   çökəkliklərinin   öyrənilməsi   zamanı

torpaqların   yayılmasında   müəyyən   qanunauyğunluqlar

müşahidə   edilmişdir.   Meşə   bozqır   və   müxtəlif   bozqır

landşaftlarında   çökəklərin   mərkəzi   hissəsi   adətən

solodlarla, yamaclar şorakətlərlə tutulur. 

Bozqır   çökəklərinin   torpaq   örtüklərinin   belə

quruluşu ilk dəfə Rusiyanın Avropa hissəsində qaratorpaq

bozqırlarında müəyyən edilmişdir . Prinsip etibarı ilə Qərbi

Sibir   və   Şimali   Qazaxstanda   da   belə   vəziyyət   vardır.

Y.S.Tolçelnikovun   (1957)   məlumatına   görə   Şimali

Qazaxstanda   torpaq   örtüyündə   bəzi   mürəkkəbləşmə

halları   baş   verir   :   çökəkliklərin   mərkəzi   hissələrində

çürüntülü   –   qleyli   torpaqlar,   çökəkliklərin   dibinin   ətraf

hissəsi   solodlar   ,   yamaclar   üzərində   isə   çəmən   –

qaratorpaqlar   inkişaf   etmişdir.   Dərin   çökəkliklər   şorakət

zolağı  ilə  əhatə edilmişdir.  Şabalıdı  torpaqların  quru  və

118

---

səhra bozqırlarında çökəklərin mərkəzi hissəsi çox zaman

şoranlarla tutulmuş olur.

17.9. Çay vadilərinin torpaqları

Bozqır   zonası   çay   vadilərinin   torpaq   örtüyü

olduqca mürəkkəbdir və lazımınca tam öyrənilməmişdir. 

İri çay subasarlarında çay yatağı boyu, mərkəzi və

terrasyanı hissələr ayrılır. Subasarların çay yatağı boyu

hissəsində   bəndlər   üzərindəki   söyüdlüklər   altında   zəif

formalaşmış   yumşaq   qumlu-çimli   torpaqlar   əmələ   gəlir.

Daha yaxşı rütubətlənən, çay yatağı boyu bəndləri ayıran

çökəklərdə  ot bitkiləri  altında  daha  qalın  çimli  torpaqlar

yerləşir.

Subasarların mərkəzi hissəsində zəngin ot bitkiləri

və   subasar   palıdlıq   altında   xeyli   qalın   olan   torpaqlar

qaratorpağaoxşar (qaramtul ) torpaqlar əmələ gəlir. Don

çayının   aşağı   axarlarının   yataqlarında   belə   torpaqların

humusla   rənglənmiş   hissəsi   80-   100sm-ə   çatır.  Profilin

aşağı   hissəsində   (humus   qatından   başlayaraq),

qleyləşmə   hissəsini   göstərən,   dəmirli   yeni   törəmələr   və

göyümtül   ləkələr   vardır.   Bir   qayda   olaraq   bu   torpaqlar

karbonatlıdırlar,   şabalıdı   zona   ərazisində   isə   çox   vaxt

şorlaşmışlar. 

Subasarların terras boyu hissəsində qrunt sularının

səthə çıxdığı qara qızılağaclar altında,  çürüntülü-qleyli

torpaqlar  inkişaf   edir   ki,   onlar   şabalıdı   torpaqlar

zonasında adətən az və ya  çox dərəcədə şorlaşmışdır.

Məsələn,   Volqa-Axtubinsk   subasar   torpaqlarının   terras

119

---

boyu hissəsində duzların miqdarı 0,1-0,6% və daha çox

təşkil edir. 

İri çayların birinci və ikinci üst terrasları çox vaxt

qumlu allüvilərdən ibarətdir. Bu terraslarda özünəməxsus

narın   qumlu   çəmən   bozqır   torpaqları   əmələ   gəlir.  Bəzi

yerlərdə   torpağın   inkişafı   uzun   müddət   qədim   şam

meşələri  altında  gedir. Belə torpaqlar  şabalıdı  torpaqlar

zonasında   da   yayılır.   A.Q.Qayelin   (1964)   fikrinə   görə

lentşəkilli   meşə   torpaqlarının   Qazaxstan   bozqırlarında

(məsələn, Kustanay və Naurzum çöllərində) yaşı holosen

dövrünün   əvvəllərinə   təsadüf   edir.  Hazırda   terras   boyu

meşələr   xeyli   dərəcədə   məhv   edilmişdir   və   terrasların

çimli   –   qumsal   torpaqları   yabanı   taxıl   bitkiləri   altında

yerləşir.

XVIII FƏSİL

SƏHRA TORPAQLARI

Səhra   torpaqları   Asiyanın   daxili   kontinental

hissəsində,   Orta   Asiyanın   və   Qazaxstanın   geniş

düzənliklərində   yayılmışlar   və   keçmiş   Sovet   İttifaqı

ərazisinin 6%-dən çoxunu tuturlar ( şəkil 18.1).

120

---