Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Xloridli-sulfatlı əyalət
- 17.4. Şoranların təsnifatı və diaqnostikası
- Tipik hidromorf şoranlar
- Çəmən şoranlar da qrunt sularının
- Vulkanlardan çirklənmiş şoranlar
- Bataqlı şoranlar
- Takırlaşmış (səhra) şoranları
prosesləri nəticəsində də şoranlıq yaranır. Bu prosesə impulverizasiya – yəni duzların külək vasitəsilə yayılıb toplanması deyilir. Klarkın məlumatına görə impulverizasiya nəticəsində hər km 2 sahəyə 2,0-dən 20,0 tona qədər duz daxil olur. 6. Kənd təsərrüfat təcrübəsində torpaqların suvarma zamanı şorlaşması da çox yayılmış bir hadisədir. Müşahidə edilmişdir ki, bir çox şirin sahələr, yəni şorlaşma olmayan torpaqlar düzgün suvarılmadıqda müəyyən müddət suvarmadan sonra şorlaşmaya məruz qalırlar. Belə yolla əmələ gələn şoranlara təkrar şoranlar, bu hadisəyə isə təkrar şorlaşma adı verilir. Ümumiyyətlə, V.A.Kovda keçmiş SSRİ ərazisində torpaqda duzların müasir toplanmasında 4 əyalət (provinsiya) ayırır:
Oka-Don, Qərbi Sibirin cənub hissəsi, Amur və Lena- Vilyuy ovalığı, Orta Volqaboyu aiddir).
Xəzərsahili ovalığın şərqi, Turan ovalığı, Fərqanə, Amudərya çayının deltası aiddir).
sahili ovalığı daxildir). 4. Xloridli əyalət (buraya Xəzərsahili ovalıq daxildir). Hər bir zonanın, yaxud əyalətin torpaqlarında duzların toplanmasına relyef şəraiti və ərazinin drenləşmə vəziyyəti böyük təsir göstərir. Şiddətli şorlaşmış torpaqlar qrunt suyu səthə yaxın olan müxtəlif növ çökəkliklərdə (depressiyalarda) yayılmışdır. Belə iri depressiyalara 105
Qərbi Sibir, Turan, Xəzərsahili ovalıq, Dnepr və Lena- Vilyuy ovalıqlarını göstərmək olar. Şoran torpaqlar iri çayların, məsələn, Volqa, Don, Dnepr, İrtış, Amudərya, Kür və s. allüvial düzənliklərində, həm də gölsahili çökəkliklərdə, qədim allüvial terraslarda və mənfi relyef formaları da yayılmışdır. 17.4. Şoranların təsnifatı və diaqnostikası Şoranlar 2 tipə bölünür: 1) hidromorf şoranlar; 2) avtomorf şoranlar. Hidromorf şoranlar özlüyündə aşağıdakı yarımtiplərə bölünür: tipik hidromorf, çəmən, bataqlı, şorlar, dənizsahili, donuşlu, təkrar (вторичные), sazovıe və takırlaşmış səhra şoranlar. Onlar minerallaşmış qrunt sularının dayazda olduğu şəraitdə inkişaf edirlər.
qrunt suları şəraitində duzlu (şor) torpaqəmələgətirən süxurlar üzərində inkişaf edir. Bu şoranların ana süxuru əksər hallarda üçüncü dövrün, təbaşir və başqa qədim çöküntülərin elüvisi və delüvisi, həm də dördüncü dövrün şorlaşmış süxurlarından (məsələn, Xəzər sahilinin “şokoladlı” gillərindən) ibarətdir.
qrunt suları dayazda yerləşən şəraitdə formalaşır. Bunların profili genetik qatlara zəif ayrılmışdır. Sudahəllolunan duzlar maksimal miqdarda üst hissədə toplanmaqla bütün profil boyu yüksəkdir. 106
Çəmən şoranlar da qrunt sularının dayazda olduğu, lakin xeyli zəif minerallaşdığı şəraitdə inkişaf edir. Belə şoranların profili genetik qatlara aydın ayrılır. Çəmən şoranların içərisində karbonatlı-kalsiumlu şoranlar xüsusilə fərqlənir. Belə ki, başqa şoranlardan fərqli olaraq az sudahəllolan duzlara malikdir, özləri də xeyli karbonatlı və humusludur. Belə şoranların üzərində çəmən bitkiləri yaxşı bitir. Çəmən şoranların arasında çox zaman sodalı şoranlar da rast gəlinir. Soda bitkilərin inkişafını güclü məhv edir və məhsuldarlıq belə torpaqlarda çox azdır.
yataqlarından səth sularının buxarlanması nəticəsində inkişaf edir. Bəzən quruyan göllərin dibi bir neçə santimetr duz təbəqəsi ilə örtülür. Belə şoranlar bitkilərdən məhrumdurlar.
püskürməsindən səthə çıxmış duz çirklənməsindən əmələ gəlir.
cavan törəmələridir. Nəm, yumşaq duz qabığına malikdir, alt hissəsində çoxlu miqdarda balıqqulaqları olan qumlu, yaxud qumsal təbəqə yerləşir. Torpağın profili xloridlərlə güclü şorlaşmışdır. 1-2m dərinlikdə acı-duzlu su müşahidə olunur. Təkrar şoranlar düzgün aparılmayan suvarma nəticəsində qrunt sularının səviyyəsinin qalxması, buxarlanaraq asanhəllolan duzların torpağın üst qatında toplanmasından əmələ gəlir. 107
Təkrar şorlaşma minerallaşmış qrunt suları 1,5- 2,0m dərinlikdə yerləşdikdə daha intensiv şəkildə inkişaf edir, qrunt suları 3-4m olduqda daha intensiv sürətdə şorlaşma baş verə bilər; 6m-dən dərində olduqda şorlaşma müşahidə olunmur.
bütün profil güclü şorlaşmış olur. Duzların tərkibi müxtəlifdir. Çox zaman xloridli sulfatlı, yaxud sulfatlı- xloridli şoranlar müşahidə edilir. Bataqlı şoranlar qrunt sularının çox dayazda yerləşməsindən inkişaf edir. Bütün profil boyu qleyləşmə və güclü şorlaşma, bəzən isə üst qatın torflaşması nəzərə çarpır. Takırlaşmış (səhra) şoranları səhra zonasında xüsusi hidrotermik şəraitdə əmələ gəlməklə əlaqədar olub səthinin özünəməxsus çatlılığı (həndəsi fiqurlar şəklində) ilə fərqlənir. Qalıq yaxud relikt şoranlar qalın hidromorf stadiya ilə əlaqədar şorlaşmış çöküntülər üzərində inkişaf tapmışdır.
gətirilmiş duzların şoran düzənliklərin ətrafında toplanması nəticəsində təpəciklərin əmələ gəlməsi ilə baş verir. Yarımsəhra və səhra zonasının hidromorf torpaqlarının dərk edilməsində, bu torpaqların öyrənilməsinin nəzəri əsasını yaratmış K.K.Hedroysın işləri görkəmli əhəmiyyətə malikdir. Onun nəzəriyyəsinin davamı kimi şorakət və solod torpaqların morfoloji-genetik xüsusiyyətlərindən bəhs edirik. 108
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|