Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil

Şəkil  16.2.Quru   bozqır   zonası   torpaqlarının   morfoloji   quruluş

profilləri:   a-tünd   şabalıdı;   b-şabalıdı;   v-açıq   şabalıdı;   q-qonur

səhra-bozqır. Yenitörəmələr: 1 – ağgözcük; 2 - gips

16.3. Şabalıdı və qonur torpaqların genetik

xüsusiyyətləri

Şabalıdı   torpaqların   genetik   qatlarının   kimyəvi

analizlərindən   göründüyü   kimi,   torpaq   profili   boyu

humussuz   və   karbonatsız   közərdilmiş   kütlənin   tərkibi

mühüm   dəyişikliyə   uğramır.   Ayrı-ayrı   mineral   analizləri

göstərir ki, tünd-şabalıdı və şabalıdı torpaqların profilində

olduğu kimi əsas mineral komponentlərin paylanması baş

vermir. Bəzi hallarda narındispersli mineralların aşağıdan

yuxarıya doğru artdığı müşahidə edilir. Lakin bu hadisə

adətən torpaqəmələgətirən süxurdan irsən keçmişdir və

onların əmələgəlmə rejiminin dəyişməsi ilə əlaqədardır.

95

---

Bəzən   açıq   şabalıdı   torpaqların   B   qatında

narındispersli hissəciklərin toplantıları qeyd olunur. Belə

hal   qonur   səhra-bozqır   torpaqlarında   daha   aydın   ifadə

edilmişdir. Ona görə də qonur torpaqların kimyəvi analizi

zamanı kipləşmiş B qatında silisium oksidinin miqdarının

xeyli   az   aşağı   düşdüyü   və   münasib   olaraq   qalan

komponentlərin artdığı qeyd edilir.

Beləliklə,   əgər  quru  və   səhra   bozqırlarının   Şimal

hissəsinin   çoxunda,   eləcə   də   qaratorpaqlar   zonasında,

torpaqların   profil   boyu   mineralların   paylanması   baş

vermirsə,   açıq-şabalıdı   və   qonur   torpaqlarda   profilin

yuxarı   hissəsindən   B   qatına   doğru   narındispersli   gil

hissəciklərinin hərəkəti müşahidə edilir. 

Quru   və   səhra   bozqır   landşaftları   şəraitində,

qaratorpaqlara nisbətən az miqdarda üzvi maddələr daxil

olur. Quru  bozqırların  bitki  örtüyü töküntülərinin miqdarı

40  s/h  bərabərdir, yəni biokütlənin yarısından bir qədər

azdır. Töküntülərin   tərkibində  kül  elementlərinin  miqdarı

çoxdur. L.E.Rodinə və N.İ.Bazileviçə (1965) görə, onların

hər   il   torpağa   daxil   olan   miqdarı   161   kq/h   təşkil   edir.

Zonanın   şimal   hissəsində   bitki   töküntülərində   silisium,

kalsium və kaliumun miqdarı çoxdur, cənubda isə natrium

daha çox əhəmiyyət kəsb edir.

Quru   və   səhra   bozqır   landşaftlarında   humusun

miqdarı azdır – 2-5%. Tünd şabalıdı torpaqların humus

qatında humusun miqdarı 3,5-dən 5%-ə qədər, şabalıdı

torpaqlarda  –  3-4%,   açıq   şabalıdı   torpaqlrda   –2%-ə

yaxındır.   Profil   üzrə   humusun   miqdarı,   qaratorpaqlarda

olduğu kimi, tədricən dəyişilir. Lakin şabalıdı torpaqlarda

humusun   tərkibi,   qaratorpaqların   humus   turşularından

96

---

azlığı ilə fərqlənir. Quru və səhra bozqır landşaftlarında

humin   turşularının   miqdarı,   şimaldan   cənuba   doğru

çoxalır.   Qonur   torpaqlarda,   humin   turşularına   nisbətən

fulvoturşuların   miqdarı   artır.   Açıq   şabalıdı   və   qonur

torpaqlarının rənginin zəif ifadə edilmə dərəcəsi məhz bu

xüsusiyyəti ilə əlaqədardır.

Yumayan su rejimi və torpağın 50-100 sm-ə (ayrı-

ayrı   illərdə   100-180   sm-ə   qədər)   islanması   torpaq

profilinin suda həllolan, birinci növbədə, natrium duzları ilə

zənginləşməsinə səbəb olur.  

Suda həllolan duzların çoxalması ilə eyni zamanda

sulu çöküntünün pH-ı da yüksəlir.

Natrium duzlarının çoxluğu həmin kimyəvi elementi

udulmuş kationların tərkibinə daxil olmasına səbəb olur.

Narındispersli hissəciklər tərəfindən natriumun udulması

torpaq   aqreqatlarının   dağılmasına   və   torpaq   kütləsinin

narınlaşmasına   səbəb   olur   ki,   bu   da   narındispersli

hissəciklərin hərəkəti üçün imkan yaradır.

Natrium   duzlarının   torpaqda   miqdarı   şimaldan

cənuba   doğru   yüksəlir.  Ona   görə   də   qonur   torpaqların

inkişaf etdiyi vilayətlərdə quru və səhra bozqırlarına xas

olan   ən   az   miqdar   çöküntülərinin   əmələ   gəlməsinə

baxmayaraq,   narındispersli   hissəciklər   zəif   olsa   da

hərəkət edərək kipləşmiş B qatını əmələ gətirir. Bununla

yanaşı,   natriumun   təsiri   üzündən   suya   davamlı

aqreqatların   olması   şorlaşmış   səthi   qabığın   əmələ

gəlməsinə səbəb olur.

Şabalıdı   torpaqların   profili   boyu   kimyəvi

elementlərin   paylanması   qaratorpaqları   xatırladır.   Lakin

şabalıdı   torpaqların   humus   qatında   onların   toplanması

97

---

daha zəif ifadə edilmişdir, bəzən isə şorlaşma ilə əlaqədar

olaraq   bu   elementlərin   B   qatında   toplandığı   müşahidə

edilir.

16.4. Quru bozqır torpaqlarının coğrafi xüsusiyyətləri

və kənd təsərrüfatında istifadəsi

Quru   bozqırların   torpaq   örtüyünün   səciyyəvi

xüsusiyyəti onun yüksək dərəcədə müxtəlif olmasıdır. Bu,

mezo  və  mikrorelyef  üzrə istiliyin   və  xüsusilə  rütubətin,

bunula   yanaşı   isə   suda   həllolan   birləşmələrin

paylanmasının   nəticəsidir.   Relyef   formaları   üzrə

hidrotermik   və   bəzi   kimyəvi   elementlərin   qatılığının

dəyişməsi   bitki   örtüyünün   kompleksliyində   əks   olunur.

Rütubətin çatışmaması, bitkilərin çox hassas reaksiyasına

və torpaqəmələgəlmə proseslərinin gedişinə olduqca təsir

göstərir.

D.Q.Vilenskinin   (1961)   məlumatına   görə   quru   və

səhra bozqırları zonası daxilində avtomorf torpaqlar bütün

ərazinin   yalnız   70%-ni   tutur,   qalan   hissə   şoran   və

şorakətlərin payına düşür. Torpaqların icmal xəritələrində

göstərilmiş   şabalıdı   torpaqların   yayıldığı   vilayətlər,   bir

qayda   olaraq,   müxtəlif   dərəcədə   şorlaşmış,   şabalıdı

torpaqların,   şoranların,   müxtəlif   səviyyədə   şorlaşmış

çəmən-şabalıdı   torpaqların   və   şorakətlərin   mürəkkəb

kompleksindən ibarətdir.

Quru   bozqır   torpaqların   əkinçilikdə   istifadəyə

verilməsi   və   istifadəsinin   mürəkkəbliyi   bu   torpaqların

tərkibində həm çürüntünün azlığı, həm də çox əlverişsiz

fiziki   xassələrə   malik   olması   ilə   izah   olunur.   Səthin

98

---