Əsərlər Ana dilinin tədrisi metodikası
Ağarəhim Əsərlər
Yüklə 3,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ağarəhim Əsərlər
Ağarəhim Əsərlər
108 aşağı düşür. Ani fasiləyə əməl olunur. Fasilədən sonra səs əvvəlki kimi qalxır. Nöqtədə fıkir bitir. Burada fasilə bir az uzun olur. Sual və nida işarələrində də təqribən nöqtədəki qədər fasiləyə əməl edi- lir. Lakin əsas fıkri, məqsədi, hiss və həyəcanı başqalarına aydın, dəqiq şəkildə çatdırmaq üçün sual və nida ifadə edən söz bir qədər ucadan ifadə olunur. Düzdür, bu şeirdə nöqtəli vergül, qoşa nöqtə işarələri işlənməmişdir. Oxu prosesində onlarla da tez-tez qarşıla- şırıq. Nöqtəli vergüldə fikir müəyyən qədər bitir. Orada nöqtəyə nisbətən az fasilə edilir. Qoşa nöqtədə isə ani fasilə olur. Bu işarə onu göstərir ki, hələ fikir bitməmişdir. Müəllif nə isə söyləyəcək, nə isə izah edəcək, öz fikrini dəqiqləşdirəcəkdir. Şagirdlərə o da çatdırılmalıdır ki, müəllifın hiss və həyəcanın- dan, keçirdiyi hisslərdən asılı olaraq, nida işarəsi müxtəlif intonasi- ya ifadə edə bilər. Bunu nəzərə almadan intonasiyaya düzgün əməl etmək olmur. Məsələn, III sinifdə R.Spuqaytenin ―Svetofor‖ şeirin- dən bir parçanı nəzərdən keçirək.
Küçəni keçən zaman Ayaq saxla, bir dayan! Gözlə siqnallarımı, Çox tələsmə, ay oğlan!
Göründüyü kimi, bu parçada nida işarəsi o qədər hiss, həyəcan bildirmir. Fikir yumşaq, adi tembr tələb edir. IV sinifdə ―Azadlıq‖ hekayəsində deyilir: — Budur, müharibə belədir. — Biz müharibə istəmirik! — Rədd olsun müharibə! — Yaşasın sülh! — Yaşasın azadlıq! Bu parçada xalqın müharibəyə, onun yaratdığı faciəyə nifrəti, öz doğma yurdundan didərgin düşən qaçqın və köçkünlərə münasi- bəti, onlara göstərilən qayğı təsvir olunur. Bu parça qüvvətli, kəs- kin, hiddətli, qəzəbli tembr tələb edir. Bunsuz hekayədəki vəziyyə-
Ağarəhim Əsərlər
109 ti, xalqın müharibəyə olan kəskin qəzəbini vermək olmaz. Oxucu da təsvir olunan hadisəni, yazıçının hisslərini şüurlu şəkildə başa düşə bilməz.
larına (sintaqmlara) ayrılmasına, onların mənasının daha aydın və dəqiq şəkildə nəzərə çatdırılmasına xidmət edir. Burada heç bir qrammatik durğu işarəsinə əməl olunmur. Uzun cümlələrdəki mə- naca sıx bağlı olan söz qrupları ayrıca tələffüz edilir və bir vahid kimi asanlıqla digərlərindən ayrılır. Ani bir fasiləyə əməl olunur. Oxu prosesində məntiqi fasilə gözlənilmədikdə ahəng pozulur. Oxu prosesi ya sürətlə, yaxud da ki, həddən artıq yavaş, qırıq-qırıq da- vam edir. Çox zaman da uzun cümlələrdə şagirdin nəfəsi çatmır, la- zım gəlməyən yerlərdə nitq kəsilir. Belə oxu materialin şüurlu mə- nimsənilməsinə mənfi təsir göstərir. Dinləyiciləri yorur, bezikdirir. Ona görə də müəllim müntəzəm məşq nəticəsində şagirdlərə mənti- qi fasilənin yerini müəyyənləşdirmək bacarığı verməlidir. Məsələn, III sinifdə şagirdlər Q.İlkinin ―Bizim Bakı‖ hekayəsini oxuyarkən /―1928-ci ildə 2-ci dəfə paytaxtımıza qonaq gələn Maksim Qorki/ /bu dəfə Bakıya heyran qalmış/ və onu gözəllikdə /İtaliyanın Nea- pol şəhərinə oxşatmışdır/ cümləsində beş yerdə məntiqi fasiləyə əməl etməlidirlər. Bu fasilələr nəticəsində sintaqmların hər biri bir vahid kimi ifadə olunur, oxunun ifadəliliyini yüksəldir. Məntiqi fasilə şeirlərin oxusu prosesində daha böyük zərurət kəsb edir. Məsələn, III sinfin dərsliyindən götürülmüş parçaya diq- qət yetirək.
Biz her vaxt alınmaz /bir qala kimı/ O böyük qüvvətə /arxalanmışıq/ Ağır zamanlarda, /çətin günlərdə/ Bir xilaskar kimi /onu anmışıq/.
Bu parçada edilən məntiqi fasilə şeirin deyim çalarlığını rənga- rəngləşdirir. Onun (parçanın) aydın və ahəngdar şəkildə ifadəsini təmin edir. Ağarəhim Əsərlər
110 III sinifdə şagirdlərə o da çatdırılmalıdır ki, oxu prosesində məntiqi fasiləyə düzgün əməl olunmadıqda şeirin, cümlənin mənası dəyişir. Oxucu müəllifin fıkrini aydın və dəqiq şəkildə başa düş- mür.
c) Psixoloji fasilə. Bu fasilə öz təbiətinə görə qrammatik və məntiqi fasilələrdən fərqlənir. Birincisi, bu, müddətinə görə onlar- dan daha uzun olur. İkincisi, psixoloji fasilə hisslərlə bağlıdır. Bu, mətndə təsvir olunan qəhrəmanın, müəllifin keçirdiyi hissləri mey- dana çıxarır. Oxu prosesini iradi-emosional intonasiya ilə təmin edir. K.S.Stanislavski göstərir ki, məntiqi fasilə ağıla, psixoloji fa- silə isə hisslərə xidmət edir. Y.V.Yazovitskiyə görə, psixoloji fasilə prosesində oxunun məzmunu mətnaltı fikirlə müəyyənləşir və əsə- rin ideya-estetik mahiyyətinin açılmasını xarakterizə edir. I-II siniflərdə şagirdlər psixoloji fasiləyə əməl edə bilmirlər. La- kin III sinifdən şagirdlərdə psixoloji fasiləyə riayət etmək bacarıq- ları aşılanmalıdır. IV sinifdə Ə.Kərimin ―Dənizdə şəhər‖ şeirindən götürülmüş parçada psixoloji fasiləyə nəzər salaq. Birdən usta qışqırır: — Köməyə dostlar gəlir. Birinci misrada birdən sözündən sonra psixoloji fasilə edilir. Bu fasilə oxucunun intizarıni, həyəcanını artırır. Fasilədən sonra ―usta qışqırır‖ ifadəsinin təzahürü yaranmış situasiyanı, psixoloji halları (qorxunu, kədəri, dəhşətli, təlatümlü hissləri) daha da gərginləşdi- rir. ―Köməyə dostlar gəlir‖ misrası isə dinləyicilərdə, o cümlədən oxucuda təəccüb, sevinc hissləri doğurur, gözləri önündə ürək açan bir mənzərə yaradır. Köməyə gələn dostların görünməsi ilə ustanın hədsiz sevinci, qışqırığı, yoldaşlarına şad xəbər verməsi əvvəlki kə- dər, qorxu, ağır həyəcan hisslərini dağıdır, oxucunun keçirdiyi psi- xoloji halları qüvvətləndirir. Oxucu bunsuz nə şeirin məzmununu, nə oradakı hissləri, emosiyanı, nə şairin duyğularıni şüurlu şəkildə başa düşər, nə də özünün keçirdiyi psixoloji vəziyyəti ifadə edə bi- lər.
İfadəli oxu üzrə işlərin belə təşkili materialın məzmununun şüurlu mənimsənilməsini təmin etməklə şagirdlərin hisslərini, fan- Yüklə 3,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|