ƏŞİr bəŞİROĞLU

C
əsur qardaşlar 
302 
 
Sultan b
əyə, Xosrov bəyin 1919-cu il 21-30  martında  Əsgəran  döyüşündə 
daşnak generalı Dronu məğlub etməsi, hələ də ermənilərin Laçına basqının davam 
etm
əsinin  qarşısını  almaqda  böyük  dayaq  olmuşdur.  Azərbaycanın  daxilində 
bolşevik-daşnaq  qoşunlarının,  Qərbdən isə  Ermənistanın  şeytan  qüvvələrinin bu 
bölg
ədən əl çəkmədikləri hər iki qardaşa gün kimi aydın idi.  
Sultan b
əy mütəmadi Xosrov bəylə-çətin də olsa əlaqə saxlaya bilmişdi. Bu 
işdə Sultan bəyə Laçının Araflı bəyləri, Arduşdu və Haxnəzər kəndinin insanları 
yardımçı  olurdularsa,  Şuşadan  Xosrov  bəyin  müavini,  Laçın  qəzasının  Qubadlı 
yaşayış  məntəqəsindən olan Çingiz bəy  (Çingiz  İldırım)  fəaliyyətdə  idi. Bu 
əlaqələndirmə hər iki qardaşa böyük faydalar vermişdir. Ümumi işin xeyrinə olsun 
dey
ə  bu  işlərə  Şuşanın  qəza rəisi Camal bəy  Sultanov,  Cavanşir  qəzasının  rəisi 
B
əhram bəy Məlik  –  Abbasov da  öz  imkanları  ilə  hər  iki  qardaşı  qabaqcadan 
m
əlumatlandırırdılar.   
Sultan b
əy və Xosrov bəyə çətinlik yaradan amillərdən biri də ingilislərin indi 
olduğu kimi ikibaşlı siyasət aparmaları, Andranikin tərəfini saxlamaları, Zəngəzuru 
v
ə bütövlükdə Dağlıq Qarabağı Erməni Milli Şurasına təhvil vermək istəkləri idi. 
Dig
ər bir amil isə  Sultan bəyin  ixtiyaratında  qoşunun  olmaması  və  hətta AXC 
qoşunlarının tabeçiliyinin Xosrov bəyin səlahiyyətində olmaması idi. Xosrov bəy 
bu m
əsələ uğrunda da AXC ilə inandırıcı söhbətlər aparmalı idi. Hətta, məsələ o, 
yer
ə gəlib çıxmışdır ki, Xosrov bəy istefa vermək məsələsini qaldırmışdı.  
Xosrov b
əy daha sonra hərbi hissələri Zəngəzura yeritmək, eyni zamanda 
erm
ənilərin İrəvandan Azərbaycan torpaqlarına hərəkətinin qarşısını kəsmək üçün 
d
ə  hökumətdən icazə  istəmək məcburiyyətində  qalmışdı.  Belə  bir vəziyyətdə 
Sultan b
əyin ancaq yerli əhalinin gücünə,  torpaqları  ölənə  kimi  döyüşməklə 
saxlamaqdan  başqa  bir  yolu  yox  idi.  Bütün  bunlar  xalq  qəhrəmanından  böyük 
irad
ə,  inadkarlıq  və  əzimkarlıq  tələb edirdi və  belə  də oldu.O, öz iradəsini  axıra 
kimi  saxlaya  bildi.  Dağlıq  Qarabağ  erməniləri ilə  Andranik və  Ermənistan 
qoşunları və bu qüvvələrin daşnak bolşevik S.Saumyan qoşunları ilə birləşməsinin 
qarşısı alındı. Sultan bəyin, onun müdafiə dəstələrinin hesabına ermənilər məğlub 
edildi,  Qarabağ  və  Zəngəzurun xeyli hissəsi 1992-ci  ilin  18  mayına  kimi 
Az
ərbaycan  Respublikasının  tərkibində  saxlanıla  bildi.  İndi  isə  bir yox, bir neçə 
Sultan b
əy və Xosrov bəy yetişdirmək gərəkdir ki, təkcə Qarabağı, Zəngəzuru yox 

---

Əşir Bəşiroğlu 
 
303 
 
bütövlükd
ə Qərbi Azərbaycanı daşnaklardan azad etməklə, Naxçıvan torpaqları ilə 
qucaqlaşaq,  ermənilərin dənizdən-dənizə  torpaqlarımızın  tutmasına  imkan 
verm
əyək.   
Mixaylovun m
əruzəsinə əsasən Andranik Zəngəzurda 115 kəndi insanları ilə 
biryolluq m
əhv etdiyi (bəzi mənbələrdə bu kəndlərin sayı 164-dür) tarix 1918-ilin 
yayın  axırı  –  payız  aylarına  düşürdü..  Onun  məqsədi, həm də  becərilmiş 
m
əhsulların  kəndlilərin evlərinə  yığması  ilə  əlaqəli  olmuşdur.  ABŞ-dan, 
Fransadan, Rusiyadan v
ə s. gələn qida məhsulları orduya çatmırdı, Ermənistan özü 
is
ə  ac idi, Andranikə  ordusunu yedirmək üçün tam kömək edə  bilmirdilər. 
Erm
ənilər tarixən kənd məhsulları  yetişdirməyə  meyilli  olmamışlar.  Ata-babaları 
qaraçı olduğundan dilənmək ermənilərin səcərə peşələri olmuşdur və bu xislət indi 
d
ə davam etməkdədir. Bunu yaxşı bilən Andranik Qarabağa, oradan da Gəncəyə 
yürüş  etmək istədiyindən, Zəngəzuru məhv edərkən, istəyinin biri də  əhalinin 
evl
ərinə yığdığı məhsulu mənimsəmək, ordunu yaşatmaq idi. (Bu siyasət 1992-ci 
ild
ə  Laçının  işğalı  zamanı  da  ermənilərin  karına  gəlmişdir.)  Xosrov bəyin 
Qarabağa general-qubernator təyin edilməsini isə dəqiq bilmirdi. 
Sultan b
əyin isə bu məsələlərdən xəbəri var idi. Bu məqsədlə də Sultan bəy 
əsasən müdafiə  olunmağa  üstünlük  verməyə  məcbur idi. Xosrov bəyin təyinatı 
ancaq 15 yanvar 1919-cu ild
ə baş tutur və quberniyanın mərkəzi olan Şuşaya 12 
fevral 1919-cu ild
ə gəlir, ilk müşavirəsini isə 15 fevral 1919-cu ildə həyata keçirə 
bilir. Söyl
ənilən tarixi həqiqətlər də bir daha sübut edir ki, Sultan bəy hansı çətin 
şəraitdə mərdlik, mübarizlik, sərkərdəlik qabiliyyəti göstərməklə xalqına, vətəninə 
xidm
ət etməkdən geri çəkilməmiş,  Laçın  əhalisini tam olaraq öz ətrafında 
toparlaya bilmişdir.  
Bu dövrl
ərdə  bütün Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan),  Naxçıvan, 
Z
əngəzur, Yuxarı Qarabağ qan içində idi. Belə bir mühitin mərkəzində Zəngəzurun 
bir  parçasını  müdafiə  etmək hər sərkərdəyə  nəsib olmur. Sultan bəyə  dayaq ola 
bil
əcək Xosrov bəy,  yalnız  1919-cu  ilin  avqust  ayında  Qarabağ  ermənilərinin 
yığıncaq keçirərək Azərbaycan hökümətinə  tabe  olması  qərarını  qəbul etdirə 
bilmişdi. AXC 23 noyabr 1919-cu ildə ABŞ-ın köməyi və vasitəçiliyi ilə erməni-
müs
əlman  münaqişəsinə  son  qoyulması  məqsədilə  Azərbaycan höküməti ilə 
Erm
ənistan arasında müqavilə bağlanılır. Lakin, bağlanmış müqavilədən az sonra 

---

C
əsur qardaşlar 
304 
 
erm
ənilər Zəngəzurda və  Qarabağda  azərbaycanlılar  yaşayan  kəndlərə  yenidən 
hücumlar edirl
ər. Heç bir qayda-qanunu qəbul etmək istəməyən nə Andranik, nədə 
ki, Erm
ənistan ən azı Zəngəzurla Qarabağı birləşdirmək fikrindən çəkinməmişlər. 
Andranik növb
əti kələyinə əl atır və Sultan bəylə əlbir olmaq istəyir, onun yanına 
elçi  adı  ilə  xəfiyyə  nümayəndəsi göndərir. Sultan bəy Andranikin növbəti hiylə 
işlətdiyini dərk etdiyindən çox əsəbləşir  və  nümayəndələri məhv etmək istəyir. 
Lakin, t
əbiətcə  çox sakit, hövsələli  olan  Paşa  bəy,  oğlu  Sultanı  sakitləşdirir  və 
“elçil
əri” qayda-qanunla  yola salmağı və möhlət istəməyi məsləhət görür, elə də 
edirl
ər.  Onlardan  sonra  Paşa  bəy  oğlu  Sultan  bəyə  müraciətlə  bildirir  ki,  bu  işi 
t
əkbaşına görmək olmaz. Çünki, sənin gücün bu camaatdadır. Sultan bəy sakitləşir 
v
ə  Paşa  bəyin tədbirini gözləməli  olur.  Paşa  bəy münasib bildiyi insanlardan 8 
n
əfərini Sultan bəyin  “aran  otağı”  adlanan  və  Şəlvə  çayın  sahilində  Böyük 
Z
əngəzurun rəhbəri, Qarabağ  qoşunlarına rəhbərlik etmiş Cəbrayıl bəy Vəli bəy 
oğlunun mülkü ilə üzbəüz çay axarının solunda olan evinə toplayır. Sultan bəyin, 
bir neç
ə digərlərinin və deyilən 8 nəfərin iştirakı ilə böyük bir məşvərət yığıncağı 
keçirirl
ər. Fikirlər  haçalaşır,  mülahizələr  çoxalır,  qəti qərar çətinləşir.  Paşa  bəy 
sakitlik  yaratdıqdan  sonar  qohumluq  əlaqələri olan Alməmməd  sultanın  qaradaşı 
n
əvəsi, 16 il Bağdadda ali ruhani təhsili almış Odessa Tibb Universitetini bitirmiş, 
Böyük Z
əngəzura rəhbərlik  etmiş,  Şeyx  Şamillə  dostluq  etmiş,  Azərbaycandan 
Şeyx  Şamilə  müxtəlif vasitələrlə  yardım  etmiş  Azərbaycandan yeganə  şəxs 
C
əbrayıl  bəyin  oğlu  Cəlil bəyə  müraciət edərək, onun da öz fikrini söyləməsini 
ist
əmişdir.  Cəlil bəy təbiətcə  çox sakit adam idi, Sankt-Peterburqda Texniki 
Univ
ersiteti bitirmişdi. Bakıda neft sənayesində çalışmışdı, Paşa bəyin Bakıda neft 
s
ənayesində işləyən oğlu Rüstəm bəylə dostluq etmiş, eyni sahədə işləmişdir. Cəlil 
b
əy bir az fərqli  düşündüyünü  bildirir  və  məclis  əhlinə  üzrxahlıq  edib  öz 
düşündüklərini  açıqlamışdır.  (Bu  barədə  Araflı  bəyi Süleyman bəyin “Bəyliyin 
tarixi” 
əsərində ətraflı məlumatlar var). O, bildirmişdir ki, ermənilər Sultan bəyə nə 
t
əklif edirlərsə  növbəti  görüşdə  onu  ikiqat  artırmaq  və  qəbul etmək  lazımdır. 
Ancaq 
ən  böyük  şərt Andranikin qoşunlarının  silahlarının  sökülərək çuvallara 
yığılıb elə erməni əsgərlərinin öz atlarına yüklənməsini təklif etmək gərəkdir. Qoy 
h
ər bir əsgər öz atının cilovundan yapışaraq aparsın. Bizim atmağı yaxşı bacaran 
adamlarımız  isə  Zabux dairəsindən  Goruş  tərəfdə  olan  Dik  qayadan  başlamış, 

---