ƏŞİr bəŞİROĞLU

C
əsur qardaşlar 
308 
 
Sultan b
əyə, Paşa bəyə və əslində öz xalqına, vətəninə xidmət etmiş Cəlil bəy 
d
ə bolşeviklər tərəfindən tutularaq, millətçi kimi, müsavatçı kimi Laçın şəhərinin 
yuxarı hissəsində, Laçındağda üçlük tərəfindən güllələnmişdir.  
Sultan b
əy bolşeviklərə qarşı da xeyli mübarizə aparmışdır. Hətta, Sultan bəyə 
öz  yaxını,  qohumu  vasitəsi ilə  sui-qəsd də  təşkil  etmişlər. Bütün bunlara 
baxmayaraq Sultan b
əy vətənini tərk etmək istəmirdi və onun bolşeviklərlə əməl 
birliyi yaratmaq s
əyi də baş tutmadı. Ermənilərin şikayəti əsasında tutulan Xosrov 
b
əy Sultan bəyə  ölkəni mütləq tərk etməyi vacib bildi, həbsdən  çıxdıqdan  sonra 
İrana keçdilər. İranın Azərbaycan türkünə tarixi münasibətini dərk edən qardaşlar, 
Türkiy
əyə keçməli oldular. Xosrov bəy orada siyasi fəaliyyətini davam etdirmiş, 
Sultan b
əy isə  təsərrüfatla məşğul  olmağa  üstünlük  verdi  və  hər  iki  qardaş 
ömürl
ərini qardaş Türkiyədə başa vurmuşlar.  
 
XVII FƏSİL 
AXIR Kİ, SULTAN BƏY YADA DÜŞDÜ 
1871–1955-ci ill
ər arası yaşamış xalq qəhrəmanı Sultan bəy nəhayət ki, yada 
düşdü.  Laçın  rayon  icra  hakimiyyəti “Sultan bəyin  anadan  olmasının  140  –  illik 
yubileyi”nin qeyd edilm
əsi  haqqında  01  dekabr  2010-  cu  il  tarixli  80  saylı 
s
ərəncam  imzaladı.  Tapşırıq Sultan bəy və  Qarabağ  general-qubernatoru  olmuş 
Xosrov b
əy haqqında mövcud sənədlərə əsaslanmaq şərti ilə tarixi sənədləri əldə 
etm
əklə,    onların  öz  xalqları,  dövlətləri  qarşısında  xidmətlərini  işıqlandırmağı 
n
əzərdə  tutur. Bu münasibətlə  28 yanvar 2011-ci ildə  ziyalıların,  Sultan  bəylərə 
yaxın  insanların  Laçın  icra  hakimiyyətinin  təşkilatçılığı  ilə  görüş  keçirilmiş, 
müzakir
ələr  aparılmışdır.  Qeyd  edilmişdir  ki,  Sultan  bəyin, Xosrov bəyin  adının 
əbədiləşdirilməsi, qəbrlərinin  abadlaşdırılması,  hərbi sahədə  müvəffəqiyyətlərə 
gör
ə “Sultan bəy” adına mükafatın təsis edilməsi və s. məsələlər həyata keçirilməsi 
tövsiy
ə olunsun.  
Sultan b
əyin də, Xosrov bəyin də  Vətən  qarşısında  xidmətləri yetərincədir. 
Lakin, bunlardan 
ən diqqət çəkənləri 1905–1906 və 1918–1920-ci illər arasındakı 
erm
əni qırğınları ilə bağlıdır.  
Sovetl
ərin gəlməsi ilə əlaqədar qardaşlar İrana, oradan da Türkiyəyə keçməli 
olmuşlar.  Onlar  fəaliyyətlərini Azərbaycandan kənarda  da  davam  etdirmişlər. 

---

Əşir Bəşiroğlu 
 
309 
 
Türkiy
ənin Qars vilayətinin Köçqoy kəndində  məskunlaşan  Sultan  bəy, 
Z
əngəzurdakı kimi şəxsi təsərrüfatla məşğul olmuşdur. Burada əslən Azərbaycanlı 
türkl
ər üstünlük təşkil  edir  və  Laçın  bölgəsindən də  insanlar  olmuş,  onların 
arasında Sultan bəyə görə gedənlər də var idi. Xosrov bəy isə siyasi fəaliyyətini bir 
az da genişləndirmiş, Türkiyə ilə yanaşı Avropada da Vətənin müqəddəratı ilə sıx 
m
əşğul  olmuşdur.  Xosrov bəy Türkiyənin müxtəlif  şəhərlərində, xüsusəndə 
Trabzonda yaşamışdır.  
Az
ərbaycan zaman-zaman müxtəlif  işğallara  məruz  qalmış,  bu    torpaqlarda 
müxt
əlif adda dövlətlər  yaradılmış,  Səfəvilərdən sonra bütöv bir ölkə 20  xanlığa 
bölünmüşdür. Bütün bunlara baxmayaraq torpaq – torpaqlığında qalmış, sadəcə bir 
hiss
əsi – bir, digər hissəsi ikinci bir rəhbərliyə tabe olmuşdur.  
Rusiyanın Azərbaycanı parçalayaraq Şimal hissəsinə ata  torpağı kimi deyil, 
düşmən  torpağı  kimi  baxmasından  sonra  bu  vilayətlərdə  Azərbaycan türkləri 
olmazın faciələrlə qarşılaşmış, torpağının xeyli hissəsini itirmişdir. Belə ki, ruslar 
Q
ərbi Azərbaycana erməniləri gətirərək məskunlaşdırmış,  digər hissəsini 
gürcül
ərin səlahiyyətinə, başqa bir hissəsini isə Dağıstana bəxşiş etmişdir. Lakin, 
zor
ən Qərbi Azərbaycana yerləşdirilmiş erməniləri ruslar və digər xristian ölkələri 
silahlandıraraq  günümüzdə  olduğu  kimi  xalqımızın  üzərinə  göndərmişlər.  Başqa 
t
ərəfdən isə  ruslar Azərbaycan  insanlarından  silahları  məcburən  almış,  bu 
insanların oxumasına, inkişaf etməsinə əngəllər törətmiş, bir sözlə bu torpaqlarda 
zaman-
zaman  baş  vermiş  soyqırıma  rəhbərlik  etmiş,  əhalinin  doğma 
torpaqlarından,  ev-eşiklərindən  Qazaxıstana,  Sibirə,  uzaq  vilayətlərə 
köçürülm
əsinə sərəncamlar vermişlər.  
XX 
əsrin  əvvəllərində  “dişi  qana  batmış”  erməni  –  qurdlar Azərbaycanın 
Q
ərb hissəsində, Qarabağda, xüsusən də Zəngəzurda çox böyük qırğınlar törətmiş, 
bütün k
əndləri yandırmış,  insanlarını  məhv  etmiş,  mal-mülklərini  talan  edib  İran 
erm
ənilərinə  satmış,  tarixdə  heç bir müqayisəsi  olmayan,  insanlığa  yaraşmayan 
v
əhşiliklər törətmişlər.  
Qulağı  kəsik Andranik burada digər  ermınilərlə  müqayisədə  daha çox 
v
əhşiliklər müəllifi olmuş, güclü və təcrübəli ordusuna, arxasında dayanan ruslara, 
fransızlara,  ingilislərə, farslara, yunanlara  güvənərək Zəngəzurun  şimal 
hiss
əsindən,  hazırda  Laçın  koridoru  adlanan  nahiyədən  Şuşaya,  Qarabağa  keçib 

---

C
əsur qardaşlar 
310 
 
silahlı  Qarabağ  erməniləri və  daha sonra Gəncə  ilə  Bakıya  nəzarət edən digər 
daşnak  S.Şaumyanla  birləşməklə  Şimali  Azərbaycanı  Tiflis qarışıq  işğal  etməklə 
“d
ənizdən-dənizə böyük Ermənistan” yaratmaq arzusunu reallaşdırmaq istəyirdi.  
İstər-istəməz böyük mütəfəkkir – şair Sədi Şirazi demişkən:  
“Erm
ənidir yer üzünün Əhrimanı  
İnsanlığın düşmənidir, düşməni”  
Burada “Əhriman” – “Şər və zillət mənbəyi” deməkdir.  
Arxasını  doğma  elinə,  Laçın  bölgə  insanlarına,  buranın  ağsaqqallarına, 
q
əhrəman  eloğullarına  söykəyən Sultan bəy  Andranik  qoşunlarını  məhv etməklə 
erm
ənilərin  bu  arzularını  ürəklərində  qoymuşdur.  Bu  hadisədən sonra xalq 
q
əhrəmanı  adını  eldən alan Sultan bəy vətənpərvər  el  oğlu,  türk  oğlu  olmaqla 
müxt
əlif el deyimlərində, şeirlərdə, bayatılarda adı xoş məramla dilə gətirilmişdir. 
Ona ilk qiym
əti verənlər də laçınlılar olmuşlar.  
“Paşa  bəy  ədaləti ilə, Sultan bəy cəsarəti ilə” ifadəsi  xalq  arasında  kəlama 
çevrilmişdir.  
1992-ci il 18 may tarixind
ə, hansı səbəbdənsə Laçın ermənilərin əlinə keçdi, 
Sultan b
əyi unutmayan ermənilər  boş  qalmış  Laçın  torpaqlarına  üç  gün  ayaq 
basmaqdan ç
əkindilər.  
Alic
ənab  insan,  etibarlı  dost,  “Humay”  milli  mükafatı  sahibi  Fətulla Fəcri 
Z
əngəzur və Qarabağ haqqında Ziyadxan Nəbibəylinin yazılarının oxucusu olaraq 
riqq
ətə gələrək “Vətən” adlı gözəl bir şeir yazmışdır.  
V
ətən oğlu, demə ki, “Bir quru dağ – daşdı Vətən!”  
Üz tutub qürb
ət elə, köçmə ki, nimdaşdı Vətən. 
 
Üzü gülm
əz qəribin, cənnət ola qürbət əgər, 
Tanrının millətə bəxş etdiyi ağuşdu Vətən 
 
Üz tutub qürb
ət elə, uyma vətənsiz “vətənə”, 
Çünki insan n
ə qədər varsa, ömürdaşdı Vətən. 
Mübar
ək  Ramazan  ayının  gündəlik  dualarının  3-cü  günün  duasında  deyilir: 
“İlahi  bu  gün  mənə  yaxşı  düşünmək və  ayıq  fikir  ver.  Məni  ağılsız  və  səfeh 

---