C
əsur qardaşlar
296
rusların ancaq müsəlmanları günahlandırmağı, silahsız və hətta silahdan istifadəni
hamının bilməməsi çox faciəli nəticələrə gətirib çıxarırdı. Zəngəzurun mərkəzi
Gorusda is
ə hakimiyyəti təmsil edən azərbaycanlılar qovulmuş, oradakı müsəlman
əhali tam məhv edilmişdi. Bu dövrlərdə insanlara ən böyük köməyi Mir Möhsüm
N
əvvabın və digərlərinin yazdığına görə Zəngəzurda, Şuşada, Laçında və
Qarabağın bir çox yerlərində ermənilərə layiq olduqları cəzanı Laçının Araflı
k
əndindən olan İbrahim bəy Alməmməd bəy oğlu, Paşa bəy Murad oğlunun
s
ərkərdəliyi ilə özlərinin yaratdığı dəstələr olmuşdur. Təbii ki, bu döyüşlərdə
Sultan b
əy də arxa cəbhədə fəallıq edir, əlaqələndirici qismində iştirak edirdi.
İbrahim bəyin başına isə ermənilər qiymət qoymuşdular.
Ümumilikd
ə bir çox tarixi məqamlarda Laçın əhalisi arasından çıxmış xeyli
sayda xalq q
əhrəmanları olmuşdur. Bunlardan biri də Sultan bəyin dostluq etdiyi
İbrahim bəydir. 1906-cı ilin iyul ayında Şuşa şəhərində erməni-müsəlman davası
zamanı Şuşada şəhərin ermənilər tərəfindən mühasirəsini 1-ci yaran İbrahim bəy
olmuşdur. Onun ardınca Sultan bəy şəhərə girmişdir, (Mir Möhsüm Nəvvab).
Bu döyüşdə İbrahim bəy şəhid olaraq böyük hörmətlə xalq qəhrəmanı kimi
Gövh
ər Ağa Məscidi həyətində dəfn edilmişdir. Sultan bəylə Paşa bəy İbrahim
b
əyin rəhbərlik etdiyi igidləri öz dəstləri arasında yerbəyer edərək Şuşanı erməni
q
əsbkarlarından azad etmişlər. Paşa bəy bu və ya digər müharibə meydanlarında
vuruşa-vuruşa böyük sərkərdə və xalq qəhrəmanı səviyyəsinə yüksəlmişdir.
N
əvvab qeyd edir ki, “sonralar bu işə Paşa bəy və Sultan bəy də qoşulmuşlar,
torpaq uğrunda böyük mübarizlik göstərmişlər (Yəni İbrahim bəy və digər
b
əylərdən sonra)”. Sultan bəy atası Paşa bəyin və digər insanların söylədiklərindən
d
ə məlumatlı idi.
Sultan b
əyə yaxşı məlum idi ki, 1877-ci ildə ermənilər üçkilsədə
(Eçmi
ədzində) pul kəsən maşın tapıb, 9 milyon qəlp əskinaz pul kəsdikdə, 48 yaşlı
C
əbrayıl bəy (Zəngəzurun Sultanı, Qarabağ qoşunlarının rəhbəri) dövlətə yardımçı
olaraq, q
əflətən tökülüb həmin pulları və çap maşınını müşadirə etməkdə,
pulk
əsənləri və kəsdirənləri tutub dövlətə təhvil verməkdə ad çıxarmışdır. Sultan
b
əy bölgədə gedən və əvvəllər törədilmiş erməni qırğınları, onların havadarları
haqqında da məlumatlı idi.
Əşir Bəşiroğlu
297
1918-
ci il yayın axırı və payızda erməni daşnağı, qulağı kəsik Andranikin
qoşunları Cənubi və Şimali Azərbaycanın, Türkiyənin, Gürcüstanın bir çox
yerl
ərində bacardığı qədər faciələr törətdikdən sonra öz qoşunlarını aşağı
Z
əngəzurda cəmləmişdi. Məqsədi Zəngəzurla Aran Qarabağı birləşdirmək,
Şaumyanın məktubuna uyğun olaraq Azərbaycan türklərini bir yolluq məhv
etm
əklə dənizdən-dənizə böyük ermənistan yaratmaq planını həyata keçirmək idi.
Bu plan çoxdan var idi v
ə erməni kilsəsindən idarə edilir, məsləhətlər verilirdi.
Andranik sad
ə hərbiçi deyildi, Türkiyədə döyüşlərdə iştirak etmişdi, Rusiyada
oxumuş və hərbi təcrübə keçmişdi, general-mayor hərbi rütbəsini almışdı, qatı
mill
ətçi idi, türkü görməyə gözü yox idi. Qriqoryan kilsəsindən “xeyir-dua”
almışdı, o dövrün hərb qaydalarını yaxşı bilirdi. Qeyd edək ki, həmin dövrlərdə
tarix
ən Qarabağ xanlığına, Gəncə, Təbriz bəylərbəyliyinə daxil olan Zəngəzur
parçalanmış, Arazdan cənuba olan torpaqlar Tehrana tabe idi, yuxarı hissə isə iki-
üç hiss
əyə bölünmüşdü və Yuxarı Zəngəzura Hacısamlı dərəsi adı verilmişdi.
Qarabağın general-qubernatoru Xosrov bəyin qardaşı Sultan bəy Hacısamlı
sah
əsinin bəyi idi. 1918-ci ildə bu torpaqlarda ümumi vəziyyət də erməni
basqınları səbəbindən acınacaqlı idi. İnsanlar təsərrüfatları ilə məşğul ola bilmir,
Aran Qarabağ elatının dağa çıxa bilməmələri ucbatından Qarabağın həm aranında,
h
əm də dağında, ümumilikdə Zəngəzurda, o cümlədən Laçın bölgəsində vəiyyət
ağır idi, heç yerdən də kömək yox idi. Orada silah, silahdan istifadə edəcək
insanlar yet
ərincə deyildi. Qarabağla əlaqə kəsilmişdi, Qarabağın qubernatoru
ancaq Şuşa, Ağdam, Cəbrayıl və s. yerlərdəki faciələri yoluna qoymaqla məşğul idi
v
ə Zəngəzura kömək iqtidarında deyildi, qüvvələr yetərincə deyildi. Zəngəzurda
is
ə tayqulaq Andranikin və digər erməni qruplaşmalarının vəhşiliklərinin həddi-
hüdudu yox idi. Sultan b
əy də bu işlərin içində idi, bir tərəfi müdafiə edəndə 2-ci
t
ərəfdən ermənilər tam silahlanmış güclü ordu ilə hücuma keçirdilər. İnsanlar da
vahim
ə içərisində yaşayırdılar. Sultan bəyin öz dəstəsi ilə Gorus-Abdallar (Laçın)-
Şuşa yolunun müdafiəsində olduğundan istifadə edən ermənilər Hacılar, Qaragöl,
Mink
ənd tərəfdən hücuma keçərək bir neçə kəndi viran qoymuş, insanları
v
əhşiliklə qətlə yetirmiş, girov götürmüş, insanların var-dövlətini, heyvanlarını
aparmışdılar.
C
əsur qardaşlar
298
Sultan b
əyin hansı faciələrlə üzbəüz dayandığını dərk etmək üçün Laçının
Daşbulaq deyilən hissəsində baş vermiş faciəni missal göstərə bilərik.
Burada erm
ənilər bir həyətdə əli silahsız dörd kişini ağaca sarımış, cavan
əliuşaqlı gəlini növbə ilə zorlamış, sonra suyu qaynayan isti samovarı onun çılpaq
kür
əyinə sarımış, döşünün birini kəsərək körpənin ağzına tıxamış, gəlinin əllərini
sarıyarpaq ayağında sicimlə hörükləmişlər. Gəlin hörükdən xilas ola bilməmiş,
qaynayan samovar onu öldür
ənə qədər çırpınaraq ah-nalə çəkmişdir. Anaya və bu
kişilərə verilən cəzalardan biri də, bələkdə olan körpə uşağı onların gözü qarşısında
söy
ə-söyə nizəyə taxmış və nizənin 2-ci tərəfini yerə basdırmaqla, nizəyə taxılmış
körp
ə göydə qalmışdır. Sonra kişilərdən üçünün qolunu, ayaqlarını, başını ayrıca
k
əsərək bədənlərini ağaca sarınmış saxlamışlar. Dördüncü kişinin isə ayıb yerini
k
əsərək ağzına tıxamış, gözünün birini çıxarmış, sağ əlinin içinə atəş açmışlar.
Sultan b
əyin köməyə gələn dəstəsi hadisənin şahidi olmuş, digər məqamları isə can
üst
ə olan kişi başa salmaqla həyatını dəyişmişdir. Hadisə insanları dəhşətə
g
ətirmiş, hətta bəziləri özünü saxlaya bilməyib, hönkürtü ilə ağlamışdır.
H
əmin ərəfədə Sultan bəy Araflıda Alməmməd Sultanın (Zəngəzurun sultanı)
n
əvəsi Mirzə Həmid bəyin evində idi və özünü müdafiə dəstələri düzəltməklə
m
əşğul idi. Yuxarıda dediyimiz faciəni yaxşı bilən Sultan bəy göstəriş verir ki,
g
əlinə, uşağa və parçalanmış kişilərə heç nə etmədən, necə var eləcədə gətirsinlər
Araflıya (Alaflıya).
Sultan b
əy Mirzə Həmid bəyin tövləsinə ermənilərlə döyüşdən yayınan xeyli
adam da saldırmışdı. Sultan bəy meyitlərə bir-bir diqqətlə baxdıqdan sonra göstərir
ki, f
ərariləri Mirzə Həmid bəyin xırmanının ətrafına dairəvi şəkildə düzsünlər.
Sultan b
əylə onun bir neçə dəstə başçısı Əvil bəy, Ədil bəy, Xosrov bəy, Camal
b
əy və s. fərarilərin qarşısına çıxırlar. Mirzə Həmid bəy də əlində ipək parçaya
bükülmüş Quranla birlikdə Sultan bəyin sağında dayanır. Mirzə Həmid bəy həm də
M
əşədi idi, islamı yaxşı bilirdi, əsl Allah adamı idi.
Sultan b
əy fərarilərə müraciət edərək deyir ki, mən sizə heç nə deməyəcəm,
heç bir c
əza da nə indi, nədə ki, gələcəkdə verməyəcəyəm, inanmasanız Mirzə
H
əmid bəyin Quranına da and içəcəm. Amma, indi sizlərə bir şey göstərəcəklər,
baxıb dağılışarsız evlərinizə. Sultan bəy göstəriş verir ki, o kilimlərlə-cecimləri
g
ətirin qoyun bəyin xırmanın ortasına.
Dostları ilə paylaş: |