ƏŞİr bəŞİROĞLU

C
əsur qardaşlar 
320 
 
verdi. 1920-ci ilin 20 iyulunda N.N
ərimanova göndərdiyi təcili diplomatik 
teleqramda Çiçerin hikk
əli  formada  yazırdı:  “İndiyə  qədər nə  siz, nə  də  oradakı 
kommunistl
ər bizə izah edə bilirsiniz ki, nə üçün Rusiya qoşunlarının Qarabağı və 
Z
əngəzuru  tutmasının  əleyhinə, bu ərazilərin Azərbaycana birləşdirilməsini 
dönm
ədən tələb edirsiniz. Biz Ermənistanla  işlərimizi  qaydaya  qoymalıyıq. 
Türkiy
ə bizə qarşı çevrildiyi təqdirdə hətta daşnaq Ermənistanı belə türk hücumuna 
qarşı bizim ön istehkamımız, forpostumuz olacaq”. 
Göründüyü kimi tarixin ist
ənilən dönəmində  ruslar ermənilərin tərəfini 
saxlamış,  onlara  üstünlük  vermiş  və  erməniləri Azərbaycana, Türkiyəyə  qarşı 
qoymuşlar, Azərbaycanın adlı-sanlı adamlarına qeyri türk adlarını peyvənd etməyə 
c
əhd göstərmişlər, Azərbaycan türkü adını qəbul etməmişlər. 
Sultan b
əyi ruslar və ermənilər XX əsrin əvvəllərində bir xalq düşməni türk 
kimi q
ələmə verdikləri halda, sonralar tatar, müsəlman və nəhayət kürd deməklə 
nöqt
ə  qoymuşlar. Bu təbliğata  uyan  bəzi insanlar isə  Sultan bəylə  yanaşı,  digər, 
c
əmiyyətdə nüfuz sahibi olanları da türk kimi görmək istəməmişlər, baxmayaraq 
ki, kürdl
ərin də qədim kökü Qurd türk tayfaları ilə bağlıdır. 
Z.N
əbibəyli özünün “Zəngəzurun  altun  tacı  Laçın”  kitabında  yazır: 
“Az
ərbaycanı  istəməyən ermənilər və  bəzi kürd əsilli lakin tarixi bilməyənlər 
erm
ənidən  eşitdiyi  fikirləri təkrar  etmişlər. Bunlardan biri də  rəhmətlik  Şamil 
Əsgərovdur ki, Qurdgəzi kəndinin  yaxınlığında  Sultan  bəy Sultanovun mülkü 
olduğundan onu da kürd kimi başa düşmüşdür. Onun bu fikrinə etirazını bildirən 
M
əcid bəy Bülövlüklü dostluq etdiyi Şamil Əsgərova şeirlə sərt cavab vermişdir və 
əslində Sultan bəy əslən Qurdgəzi kəndindən deyil. Həmin şeirdən qısa nümünə: 
Z
əngəzur qartalı o sultan bəydir, 
Sultana kürd dem
ək qəlblərə dəydi. 
S
əni doğru yoldan söylə, kim əydi? 
Vallahi kürd deyil Sultan, ay Şamil, 
Çox yaman b
əladır böhtan, ay şamil. 
 
L
ənət olsun nifaqi ortalığa atana, 
L
ənət olsun yuxuda igidliyə çatana, 
L
ənət olsun ortalığa şər atıb, şər qatana, 
L
ənətə düçar olsun birdə Şeytan, ay Şamil!! 

---

Əşir Bəşiroğlu 
 
321 
 
 
“Yaxşı” eksponatdı, qoy müzeyə qəzeti, 
Az
ərbaycan öyrənsin belə bir “həqiqəti”, 
Kimdir düşmən eyləyən iki qardaş milləti? 
Vallahi kürd deyil Sultan, ay Şamil. 
 
Görmürs
ənmi dağlarda belə tufan, ay şamil. 
Türk dillidir, kürd deyil, b
əydi Sultan, ay Şamil. 
Sağalmaz bir yaradır açıq böhtan, ay Şamil!” 
Vallahi kürd deyil Sultan, ay Şamil. 
Bolşeviklərin Azərbaycanı  işğalının  ilk  günlərində  ermənilər Zəngəzur 
əhalisinin  əsasən ermənilərdən və  bir az da kürdlərdən ibarət  olduğunu  bəhanə 
ed
ərək onun Ermənistana birləşdirilməsini tələb edirdilər. 
N.N
ərimanovun Zəngəzurun və  Naxçıvanın  Ermənistana verilməsini bəyan 
ed
əndən (1923-cü ildə N.Nərimanovun Leninə yazdığı məktubda öz səhvini etiraf 
etmişdi) iki gün sonra, 1920-ci ilin 2 dekabırında Gümrü müqaviləsinə alternativ 
kimi imzalanan Rusiya-Erm
ənistan hərbi-siyasi müqaviləsində Zəngəzur qəzasının 
Erm
ənistanın  tərkibinə  keçdiyi  tanınırdı.  Hansı  ki,  inqilab  astanasında  rusların 
keçirdiyi 
əhali  sayına  görə  Zəngəzur qəzasında  123095  nəfər müsəlman (yəni 
türk), 99257 n
əfər erməni yaşayırdı.  
Z
əngəzurun bir hissəsinin Ermənistana verilməsindən  sonar  Qarabağ  və 
Z
əngəzurun fövqəladə  komissarı  Şamil  Mahmudbəyov 24 dekabrda Nərimanova 
gönd
ərdiyi və  onun  tapşırığı  ilə  surəti Orconikidzeyə  (Azəzrbaycanın  qatı 
düşmənlərindən biri) göndərilən məruzəsində yazırdı: “4 sahədən ibarət olan Aşağı 
Z
əngəzurun nümayəndələri mənim  yanıma  gələrək Azərbaycan Sovet 
hakimiyy
ətinin idarəçiliyində  qalmaq istədiklərini qəti olaraq bildirirlər.  Əgər 
onların  təklifi nəzərə  alınmazsa,  onlar  xahiş  edirlər ki, bu əhalinin hara 
köçürül
əcəyi yer müəyyənləşdirilsin” 
Şamil  Mahmudbəyov 1920-il 30 dekabrda N.Nərimanova və  Həmid 
Sultanova gönd
ərdiyi növbəti məktubunda Zəngəzurda Sultan bəydən, Xosrov 
b
əydən sonra erməni daşnakların dahada fəallaşdıqlarını söyləyir və qeyd edir ki, 
əgər Mərkəz (Moskva) siyasi mənada bu diyarda hər şeyin uğurlu olacağına əmin 

---

C
əsur qardaşlar 
322 
 
olub yüz verstl
ərlə  sahədən  orduları  çıxarırsa,  onda  bizim  özümüzə  icazə  versin 
Qarabağ və Zəngəzuru gözlənilməz hücumlardan qorumaq üçün öz qüvvələrimizi 
s
əfərbər edək. O, əlavə edir ki, biz bunu mümkün və zəruri hesab edirik. 
1921-
ci  ilin  15  fevralında  Ş.Mahmudbəyov 24 dekabr məruzəsinə  əlavə 
olaraq N.N
ərimanov, Həmid Sultanov və  Əliheydər Qarayevin adına  məlumat 
gönd
ərir.  O,  daşnakların  daha  da  azğınlaşdığını  yazır,  Qarabağın  və  Zəngəzurun 
müs
əlman əhalisini erməni taranlarından qorumaq üçün Bakıdan yardım istəyirdi. 
O, t
əklif  edirdi  ki,  Qarabağ  və  Zəngəzurda böyük nüfuzu olan Sultan bəyin 
imkanlarından istifadə etmək lazımdır. Bunun yeganə yolunu isə o, əvvəl Qarabağ 
v
ə  Zəngəzurun general-qubernatoru  olmuş,  azərbaycanlı  əhalinin erməni 
qırğınlarından  qorunmasında  müstəsna  rol  oynamış,  ermənilərin təkidi ilə  həbs 
edilmiş  Xosrov  bəy Sultanovun həbsdən  azad  olunmasında  görürdü.  Hətta,  Ş. 
Mahmudb
əyov məlumatın sonuna öz əl yazısı ilə əlavə etmişdir ki, “Xosrov bəy 
Sultanov azad edil
əcəyi təqdirdə onun  etibarlılığına şəxsən cavabdeh olacaq, onun 
bütün h
ərəkətləri üçün məsuliyyəti öz üzərinə götürəcək” 
Göründüyü kimi, tarix
ən ermənilər ruslarla, digər xristianlarla, türk dünyasını 
ist
əməyən istənilən qüvvələrlə  birləşərək Azərbaycanı  məhv etməyi  qarşılarına 
m
əqsəd  qoymuşlar  və  bu siyasət  hazırda  da  davam  etməkdədir. Azərbaycanın 
çıxışı sıx milli birlik yaratmaqla öz doğma torpaqlarını azad etməyə nail olmaqdır. 
G
əlin payız buludları kimi boş-boş guruldamayaq.... 
XVIII FƏSİL 
PROFESSOR Z.NƏBİBƏYLİNİN DEDİKLƏRİ 
XX 
əsrin 60-cı  illəri idi. Ali təhsilimin ilk illəri idi. Atam mənə  Əli 
(Alm
əmmədi) müəllimi görməyi tapşırmışdı. Onların hər ikisinin özləri də ailələri 
d
ə  bolşeviklərdən çox əziyyətlər çəkmişlər.  Əli  müəllim  böyük  tarixi  şəxsiyyət 
olsa da, ail
əni əsasən rəssamlıqla, fotoqraflıqla dolandırırdı. Atamın tapşırığını heç 
kim bilm
əməli idi. O, tapşırmışdı ki, Əli müəllim bacarsa Xosrov bəy Sultanovun 
şəklini onun üçün tapsın. Atamla Xosrov bəy Almaniyada tapışmışdılar və hər ikisi 
eyni amal uğrunda mübarizlik etmişdilər. Atamın cavan, Xosrov bəyin isə ağsaqqal 
vaxtı olub. 
M
ən,  Əli  müəllimin Muxtadir küçəsindəki evinə  (o,  əvvəllər içəri  şəhərdə 
yaşayıb) gəlib həyət qapısını açanda onun özü ilə qarşılaşdım. Görüşdük, istədim 

---