EvrimTeorisi indd

Evrim Teorisi Ortaya Konmadan Önceki Felsefe, Bilim ve Biyoloji Tarihi

61

Tanrı anlayışını ifade eden ‘deizm’le karıştırmamak gerekir. 

Tanrı’nın evrene aşkın olmasına rağmen evrenin her nokta-

sına müdahalede bulunabildiğini kabul edenler için; Tanrı’nın 

zamana aşkın olmasına rağmen zamanın her anına müdaha-

lede bulunabildiğini kabul etmekte bir sorun olmaması gere-

kir. Leibniz’in çabası, kendi döneminin teoloji, felsefe ve bi-

limini uzlaştırmaya yönelik en önemli çabalarından biridir.

Leibniz’in felsefesinde mekanizm ve gayeciliği uzlaştır-

ması, insan bedeni ve zihni arasındaki uyuma yaklaşımı, var-

lık anlayışında ve Tanrı-evren ilişkisinde ‘baştan düzenlenmiş 

uyum’ modelini temel alması, hem genel felsefe hem de bi-

yoloji felsefesi açısından önemlidir. Onun, matematiğe büyük 

katkılarıyla beraber, doğada nitelin de nicelin yanında önemli 

olduğunu söylemesi ve Buffon gibi çok önemli biyologları et-

kilemesi dikkate alınmalıdır. Ayrıca ‘monadlar’ın hepsinin 

birbirinden farklı olduğunu ve aralarında bir derecelenme ol-

duğunu savunan Leibniz’in ‘süreklilik prensibi’ ile maden-

leri, bitkileri, hayvanları ve insanları sınıflaması da biyoloji 

felsefesi açısından kayda değerdir. Bu anlayış, Aristoteles ile 

İhvan-ı Safa ve İbn Miskeveyh gibi İslam düşünürlerinin can-

lıları varlık mertebelerine göre hiyerarşik sıraya dizişlerinin 

bir benzeridir. 

NEWTON VE EVRENSEL KANUNLAR

Kopernik ve Kepler’in ortaya koyduğu Güneş merkezli 

sistem ile Galile’nin gözlemleri ve fiziğe yaklaşımı, evrenin 

daha iyi anlaşılmasına katkıda bulunmuştu. Fakat gezegenle-

rin yörüngelerinde nasıl kaldığı, Dünya’nın altındakilerin ne-

den düşmediği gibi sorular cevaplarını bulamamıştı. İşte tüm 

bu soruların yerine oturması için bir dev gerekiyordu. O dev 

de Newton’du (1642-1726). Newton, ağaçtan elmayı düşüren 

---

Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanrı

62

kuvvetin, aynı zamanda Ay’ı Dünya’mıza doğru çektiğini or-

taya koydu. Bu yasa sayesinde Dünya’nın altındakiler düşmü-

yordu, bu yasa sayesinde tüm gezegenler yörüngelerinde ha-

reket ediyordu; bu ‘evrensel çekim yasası’ idi.

119

 Newton’la 

beraber, evrende, Dünyamızdaki fiziksel kanunların aynıla-

rının geçerli olduğu anlaşıldı. Bu Aristoteles’in ve onun tesi-

rindeki ortaçağ bilginlerinin çoğunu Ay-üstü âlem diye Dünya 

ötesindeki evreni ayrı kanunlara tabi gören yaklaşımına tama-

men zıttı. Detaylı bir evrenbilim (kozmoloji) bilgisi ilk defa 

Newton ile mümkün olmuştur.

Newton’un başarısının altındaki en önemli sırlardan biri 

uzak gök cisimlerinin bile basit genel kanunlarla anlaşılabi-

leceğini fark etmiş olmasıdır.

120

 Newton ile beraber, evrenin 

matematiksel yasalarla ifade edilebileceğine olan inanç arttı. 

Fizikte elde edilen başarılar, biyolojiye de fizikteki metodun 

uygulanmasıyla benzer başarıların elde edilebileceği görü-

şüne yol açtı. Bazı biyologlar, fiziğin kuvvet ve hareket gibi 

kavramlarıyla biyolojik fenomenlerin anlaşılamayacağını; fi-

zikalist yaklaşımlar yüzünden 17. ve 18. yüzyılda biyoloji bi-

liminin büyük yara aldığını savunmaktadırlar.

121

 Bu iddianın 

ne kadar doğru olduğu tartışılabilir ancak 16., 17. ve 18. yüz-

yıllarda fizik bilimindeki gelişmelerin ve kullanılan metodun 

biyolojiyi etkilediği apaçıktır. Özellikle Newton ile beraber 

fizik bilimleri zirve noktasına gelmiştir ve yalnızca biyoloji 

değil, felsefeden tarih anlayışına kadar tüm insanlık düşün-

cesi Newton fiziğinin etkisinde kalmıştır.

Newton ile beraber mekanik evren anlayışı daha da po-

püler oldu, o, Descartes’ın fiziğindeki hataları da düzeltti.

122

 

119  Caner Taslaman, Big Bang ve Tanrı, s. 25.

120  John D. Barrow, Theories of Everything, Clarendon Press, Oxford (1991), s. 124.

121  Ernst Mayr, The Growth of Biological Thought, s. 96.

122  James Jeans, Fizik ve Filozofi, çev: Avni Refik Bekman, Ankara Üniversitesi Fen 

Fakültesi Yayınları, İstanbul (1950), s. 118.

---

Evrim Teorisi Ortaya Konmadan Önceki Felsefe, Bilim ve Biyoloji Tarihi

63

Newton, evrensel düzenin Tanrı tarafından yaratılıp günümüze 

dek muhafaza edildiğini söyledi, gezegenlerin yörüngelerini 

Tanrı’nın tasarımının bir delili olarak sundu, canlıların yara-

tılışının ve dış âlemdeki ışığa karşı canlılara gözün verilme-

sinin tesadüf eseri olamayacağını savundu.

123

 Mekanik evren 

anlayışının hâkim paradigma olmasında en önemli isim olan 

Newton’un, mekanik bilim anlayışıyla gayeci yaklaşımı ve ta-

sarım delilini uzlaştırmış olması önemlidir.

HUME VE TELEOLOJİK DELİL

Mekanizm ile gayeci yaklaşım arasındaki tartışmaya, te-

izm ile ateizm arasındaki gerilim neden taşınmıştır? Bunun 

asıl nedeni ateizmin, Tanrı’nın zihnindeki plan (bütün) ile ev-

rendeki oluşumların (parçaların) oluştuğu şeklinde tüm evreni 

kapsayan bir gayeci yaklaşımı, varlık anlayışları gereği kabul 

edemeyecek olmasıdır. Hele bazı teistlerin, Tanrı’nın varlığını 

kanıtlamak için ‘tasarım delili’ne (teleolojik delile) başvurması, 

ateizm ile gayeci yaklaşım (teleoloji) arasındaki gerilimin se-

bebini iyice açığa çıkarır. Bu da ‘teleolojik delil’le ‘teleoloji’yi 

hem doğru bir şekilde ayırt etmemiz hem de ilişkilerini doğru 

kurmamız gerektiğini göstermektedir.

‘Teleolojik delil’, Tanrı’nın varlığını, evrendeki canlı veya 

cansız varlıklardan ve oluşlardan yola çıkarak ispat etme gi-

rişimidir. ‘Teleoloji’ ise varlıklardaki gayeselliği ifade eder. 

Örneğin “Yağmur bitkilerin büyümesi için yağar” veya “Göz 

görmek için vardır” önermeleri ‘teleolojik/gayeci’ ifadelerdir. 

Fakat yağmurun yararlarından veya gözün işlevinden yola çıka-

rak Tanrı’nın varlığı ispat edilmeye çalışılırsa ‘teleolojik delil’ 

(tasarım delili) kullanılmış olur. ‘Gayeci’ ifadeleri teistler kul-

landığı gibi, bazen ateistler de -özellikle biyolojide- kullanırlar. 

123  John D. Barrow-Frank J. Tipler, The Anthropic Cosmological Principle, s. 60. 

---