EvrimTeorisi indd

Evrim Teorisi Ortaya Konmadan Önceki Felsefe, Bilim ve Biyoloji Tarihi

67

KANT, GAYESELLİK, TASARIM DELİLİ ve 

BİYOLOJİDE METOT

Tasarım deliline karşı sistemli ilk itiraz Hume tarafından 

yapılmış olsa da en detaylı itirazın Hume’un bu konudaki itiraz-

larını çok benzer şekilde tekrarlayan Kant tarafından yapıldığı 

kabul edilir. O, Tanrı’nın varlığının rasyonel bir şekilde kanıt-

lanamayacağını göstermek için ‘ontolojik delil’e ve ‘kozmolojik 

delil’e eleştiriler getirir.

131

 Kant, ‘tasarım delili’ne diğer delil-

lerden daha farklı yaklaşır; bu delile büyük saygısı olduğunu, 

bu delilin bilimsel araştırmaya teşvik ettiğini ve çok verimli 

sonuçlara vesile olduğunu söyler.

132

 Kant aslında bu delili, daha 

önce ‘Evrensel Doğa Tarihi ve Gökler Kuramı’ adlı eserinde 

kullanmış, aynı Newton gibi mekanik ve gayeci yaklaşımı bir-

leştirmiş; maddenin doğasındaki gayeselliğin, Tanrı’nın varlı-

ğını ispatladığını söylemiştir.

133

 Kant bu eserinde gaz bulutla-

rından yıldızların ve gezegenlerin nasıl evrimleştiğini anlatır. 

Bu Newton’un evrenbilimi (kozmolojisi) üzerine bina edilmiş 

ilk evren-doğum (kozmogoni) açıklaması girişimidir, Laplace 

daha sonra Kant’ın modelini daha da geliştirmiştir. Kant yıl-

dızların evrimi ile ilgili modelini hiçbir zaman canlılara uy-

gulamaya kalkmadı, o türlerin birbirinden ayrı olduğunu dü-

şünerek canlıların evrimine zıt bir pozisyonda kaldı.

134

Kant’ın, ‘Saf Aklın Eleştirisi’ni yazdığı ve ‘kritikçi felsefesi’nin 

temelini attığı dönemde amacı hem rasyonel teizmin hem de 

ateizmin temellerini yok etmekti. Bu yüzden Kant, duyulur 

verilerden duyuların kapsamına girmeyen sonuçlara vardı-

ğını söylediği ‘tasarım delili’ne, Hume’un benzeri eleştiriler 

131  Immanuel Kant, Arı Usun Eleştirisi, çev: Aziz Yardımlı İdea, İstanbul (1993), s. 

287-308.

132  Immanuel Kant, Arı Usun Eleştirisi, s. 301-302.

133  Immanuel Kant, Evrensel Doğa Tarihi ve Gökler Kuramı, çev: Seçkin Selvi, Sar-

mal, İstanbul, s. 38-39.

134  Ernst Mayr, The Growth of Biological Thought, s. 339.

---

Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanrı

68

getirerek, bu delili de ontolojik ve kozmolojik delillerle bera-

ber reddeder.

135

 Kant, kozmolojik delile yaptığı itirazda söy-

lediği gibi evrenin ezeli olduğunun düşünebileceğini ve kendi 

açıklamasını kendi içinde taşıyabileceğini söyler (Hume’un 

itirazının aynısı). Kant, gayesellik kavramıyla hoşlanma duy-

gusu arasında bağlantı kurar;

136

 onun sistemi açısından gaye-

selliğin ‘kendinde şey’de mi olduğu, yoksa sadece zihnin mi 

onu ‘kendinde şey’e (özü bilinmeyen maddi dünyaya) yükle-

diğini söylemek güçtür. Kant, gayeselliğin duyu algısında ol-

madığını söyledi; gayesellik, yargı gücünün düzenleyici bir 

prensibidir, biz doğayı bu kavram çerçevesinde birleştiririz. 

Kant, mekanik bir yaklaşımın canlıları açıklamada yetersiz 

olduğuna inandı ve biyolojide parçaların bütünle ve birbirle-

riyle ilişkisinin gayeci kavramları kullanmayı gerektirdiğini 

söyledi. Kant, teizmin doğayı gayeci yaklaşımla açıklaması-

nın bütün diğer açıklamalardan daha üstün olduğunu söyler; 

fakat bunu objektif bir delil olarak görmez, sadece, sübjektif 

düzenleyici bir ‘idea’ olarak görür. Kant’a göre teizm, doğayı 

en iyi şekilde anlayacak çerçeveyi çizer; her ne kadar ona göre 

bu çerçeve ispat edilemese de.

137

Kant, ‘tasarım delili’ne itirazlarını ateizm adına değil, bi-

linemezci (agnostik) yaklaşım adına yapmıştır. Kant’ın bili-

nemezciliği ‘saf aklın’ bilinemezciliğidir; Kant ‘pratik aklın’, 

‘saf akıl’ üzerinde otoritesini kabul ettiğinden dolayı

138

 bili-

nemezci kalmaz ve Tanrı’nın ve ahiretin varlığını kabul eder. 

Onun felsefesinde ahlak kuralları, hem teizmin kabul ettiği 

her şeye gücü yeten, iyilik sahibi Tanrı’yı hem de ahiretin 

135  Immanuel Kant, Arı Usun Eleştirisi, s. 302-304. 

136  Immanuel Kant, Yargı Gücünün Eleştirisi, çev: Nejat Bozkurt, (‘Seçilmiş Yazı-

lar’ içinde) Remzi Kitabevi, İstanbul (1984), s. 120-133.

137 Copleston, A History of Philosophy Cilt 7, Burns and Dates, Wellvood (1999), s. 

373-374.

138  Immanuel Kant, Pratik Usun Eleştirisi, çev: Zeki Eyuboğlu, Say Yayınları, İstan-

bul (2001), s. 164-167.

---

Evrim Teorisi Ortaya Konmadan Önceki Felsefe, Bilim ve Biyoloji Tarihi

69

varlığını gerektirir. Kant’a göre insan, evrenin gayesel sebe-

bidir. İnsan olmadan tüm yaratılış boş ve anlamsızdır. Evre-

nin gayesi olarak alınan insanın ayırt edici özelliği ise ahlaklı 

olmasıdır. Kant’ın gayeci yaklaşımında nihai gaye ahlaktır. 

Kant’ın ahlaki teolojisini (dinbilimini), gayeselliğin yetersiz-

liklerini kapatan bir yaklaşım olarak gördüğünü söyleyebiliriz. 

Kant, gayeci yaklaşımın (teleolojinin) teolojiye bir giriş olma-

sına karşıdır ama gayecilik, ahlaki teolojiye yardımcı olursa 

durum değişir. Ona göre ‘ahlaki delil’, teorik olarak Tanrı’yı 

ispatlamaz ama pratik neden açısından bu inanç mutlaka ge-

reklidir.

139

Anlaşılmaktadır ki ‘Evrim Teorisi’ni kabul eden herkes ‘ta-

sarım delili’ni inkâr etmek zorunda olmadığı gibi, tasarım de-

lilini reddeden herkes de ateist değildir. Rasyonalite temelli ta-

sarım delilinin en ünlü eleştirmeni Immanuel Kant’ın, Tanrı’ya 

inandığını apaçık bir şekilde beyan etmesi bunun dikkate de-

ğer bir örneğidir. Diğer yandan rasyonel bir teolojinin müm-

kün olduğunu iddia edenlerin çoğunluğunun, en çok üzerinde 

durdukları ve en çok önem verdikleri Tanrı kanıtlamalarının 

tasarım delilinin çeşitli varyasyonlarına dayandığı da apaçıktır.

Kant’ın felsefi sistemi, diğer felsefe dalları gibi din felse-

fesi ve biyoloji felsefesi için de çok önemlidir. Tasarım delili 

ve gayesellik ile ilgili tartışmalar özellikle ‘Evrim Teorisi’ ile 

ilgili sorunsallarda çok kritik bir yere sahiptir. Kant biyolo-

jide, mekanizmin ve gayeci yaklaşımın her ikisini birden ge-

rekli görmüştür. Örneğin hem kasların, hem kulağın işleyişi 

mekanik yasalarla açıklanabilir. Bununla beraber, gayesel yak-

laşımın bütünsel bakışı olmadan canlının bedenindeki bütün-

sellik ve sahip olunan organların hangi işlevi gördüğü (gaye-

leri gerçekleştirdiği) anlaşılamaz. Kant buna ‘içsel gayesellik’ 

der; içsel gayeselliği, kişilerin doğaya yansıttığını söylediği ‘dış 

139 Copleston, A History of Philosophy Cilt 7, s. 378-379.

---