EvrimTeorisi indd

Evrim Teorisi Ortaya Konmadan Önceki Felsefe, Bilim ve Biyoloji Tarihi

73

ateistleri şaşırttığına ve canlıların üreme faaliyetleri değer-

lendirildiğinde daha da mükemmel varlıklar olduklarının dü-

şünüleceği yerde; canlıları, kör tesadüflerle açıklamaya çalış-

malarına eleştiri getirmektedir.

Paley’in yaklaşımının bir avantajı da La Mettrie (1709-1751) 

gibi insanı tümden makineleştirip ruhu ayrı bir cevher olarak 

kabul etmeyenlerin yaklaşımından etkilenmemesidir. Paley’in 

yaklaşımına göre, ruhun ayrı bir cevher olup olmadığı ispat-

lansa da ispatlanmasa da zaten var olan deliller Tanrı’nın var-

lığını temellendirmeye yeterlidir. Paley, kulak ve göz gibi tek 

bir organdan bile sonuca gider.

Paley, ‘Doğal Teoloji’ kitabının ikinci bölümünde astronomi 

açısından önemli yaklaşımlarda bulunur. Güneşin evrimleşti-

ğini, bundan sonsuz bir durağan durum modelinin mümkün 

olmadığının anlaşıldığını söyler. Ayrıca konumuz açısından 

önemli bir kavram olan ‘İnsancı İlke’yi önceleyen açıklama-

lar yapar. İnsanların var olması için evrensel kanunların dar 

sınırlar içinde gerçekleşmesi gerektiğini ve öyle olduğunu söy-

ler.

148

 Paley, bu açıklamalarında kendisiyle özdeşleşen analo-

jik yaklaşımından nicel bir yaklaşıma geçmiştir. Bu yaklaşım 

‘insan merkezli tasarım’ üzerine kuruludur.

Hume ve Kant, deney ve gözleme dayalı verilerden sonuç-

lar çıkarmadı, bu yüzden birçok kişi Paley’in gözlem verile-

rine dayalı argümantasyonunu, onların eleştirel yaklaşımına 

tercih etti. Ateist-Darwinci yaklaşımın en ünlü ismi Richard 

Dawkins bile, Paley’in yaklaşımının, Darwin’in Evrim Teo-

risi ortaya konmadan önce, Hume’unki gibi karşıt yaklaşım-

lara tercih edilir olduğunu söylemiştir.

149

148  John D. Barrow-Frank J. Tipler, The Anthropic Cosmological Principle, s. 80.

149  Richard Dawkins, Kör Saatçi, çev: Feryal Halatçı, Tübitak, Ankara (2002), s. 7-8.

---

Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanrı

74

MİKROSKOBUN İCADI ve 

BİYOLOJİ İLE FELSEFEYE ETKİSİ

Felsefi görüş bilimsel çalışmalara yön verdiği ve bilimin 

yapılış şekline etki ettiği gibi, bilimdeki gelişmeler de felsefi 

inançları ve felsefede yapılan tartışmaları etkiler. Felsefi are-

nadaki bilgi teorisi tartışmalarında; deney ve gözlem merkezli 

bilim yapma ve eskilerin (özellikle Aristoteles’in) mirasını sor-

gulama ön plana çıkınca, bu tavrın bilim alanında pratik so-

nuçları gözükmeye başladı. Deney ve gözlem alanına yönelmiş 

bilim insanlarını bekleyen en büyük zorluklardan biri, duyu 

organlarının sınırlılığıydı. Bu zorluğun aşılmasında mercek-

lere dayanan iki sihirli aletten biri uzakları yakınlaştırdı (te-

leskop), diğeri ise çok küçük alanlara nüfuz etmeyi sağladı 

(mikroskop).

Bu iki alet ile elde edilen verilerin hem biyoloji, hem de 

felsefe alanına etkisi büyük oldu. Teleskopla yapılan gözlem-

lerin biyoloji alanına etkisi dolaylı şekilde oldu. Teleskop göz-

lemleri Aristoteles ve Kilise’nin, bilim üzerindeki etkisinin 

kırılmasında ve gözlemsel, mekanik, matematik merkezli bir 

bilim anlayışının hâkim olmasında etkili oldu; bu biyoloji ala-

nında takip edilecek metodolojinin belirlenmesinde de etkili 

oldu. Mikroskobun ise biyoloji alanındaki en önemli icat ol-

duğu rahatlıkla söylenebilir.

Biyoloji alanında mikroskoplar ilk olarak 17. yüzyılda kul-

lanılmaya başlandı. Francisco Stelluti tarafından (1625) yazılan 

ve arıların bedenini konu edinen çalışma, mikroskoba dayalı 

ilk bilimsel eserdir.

150

 Robert Hooke’un (1635-1703) mantarla-

rın yapısı ile ilgili çizimleri ‘Micrographia’ (1665) isimli kita-

bında yayımlandı; bu kitap ‘hücre’ kelimesinin ilk kullanıldığı 

eserdir. 

151

 Ne var ki yaptığı gözlemin öneminin o bile farkında 

150  Erik Nordenskiöld, The History of Biology, s. 158-159. 

151  F. S. Bodenheimer, The History of Biology an Introduction, s. 109.

---

Evrim Teorisi Ortaya Konmadan Önceki Felsefe, Bilim ve Biyoloji Tarihi

75

değildi, hücre kuramı ancak 19. yüzyılda ortaya konabildi.

152

 

Mikroskoplar sürekli geliştikçe 20. yüzyıl hücre içi dünyanın 

aydınlatılmasında kendisinden önceki dönemleri kat kat geçti.

Marcello Malpighi (1628-1694) ve Van Leeuwenhoek (1632-

1723), mikroskopla önemli buluşları ilk gerçekleştiren isimler 

arasındadırlar. Onlar hayvan ve bitki dokularını tarif ettiler; 

planktonları, kan hücrelerini, spermi keşfettiler. Leeuwenhoek’in 

kullandığı mikroskoplar 270 kat büyütme kapasitesine sahipti

153

 

ve bu 17. yüzyıl için olağanüstü bir gelişmeydi.

Felsefi açıdan da önemli olan tartışma konularından ‘ken-

diliğinden türeme’ (spontaneous generation) gibi birçok konu 

artık mikroskop gözlemlerinden gelen verilerle tartışılmaya 

başlandı. Yeni bilimsel veriler felsefe alanına da canlılık ge-

tirdi; artık felsefede salt akıl yürütmelere dayalı anlayış, ye-

rini hissedilir ölçüde bilimsel verileri akıl yürütmeyle birleş-

tiren anlayışa bıraktı. Felsefeciler masa başı filozofu olma 

yerine, bilimsel arenaya çıkıp bilimsel veri toplamaya ve bu 

verilerle çelişmeyen, bu verilerin desteklediği sistemler oluş-

turmaya çalıştılar.

Leibniz, mikroskopla yapacağımız çalışmalar kadar hiçbir 

şeyin Tanrı’nın bilgeliğini anlamamıza katkıda bulunamaya-

cağını söyledi.

154

 Malebranche (1638-1715), sivrisineği ince-

lersek bu canlının büyük hayvanlar kadar mükemmel bir ya-

pıya sahip olduğunu göreceğimizi, büyük prenslerin evindeki 

eşyalar arasında bile bu küçük hayvanın özelliklerine eş bir 

yapıtı bulamayacağımızı ifade etti.

155

 Mikroskobun keşfinin 

152  Jean Theodorides, Biyoloji Tarihi, s. 30.

153  Erik Nordenskiöld, The History of Biology, s. 158.

154 G. W. Leibniz, Philosophical Papers and Letters, ed: Leroy Leomker, Reidel, 

(1969), s. 566; Aktaran: Catherine Wilson, The Invisible World Early Modern 

Philosophy and the Invention of the Microscope, Princeton University Press, 

Princeton (1995), s. 181.

155 Nicolas Malebranche, The Search After Truth, çev: Thomas M. Lennon- Paul 

Olscamp, Ohio State University Press, Ohio (1980) ; Aktaran: Catherine Wilson, 

---