EvrimTeorisi indd

Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanrı

64

Diğer yandan kimi teistler, ‘tasarım delili’ne önem vermeden 

Tanrı’ya inanırlar; bunların kimisi için insanların zihnindeki 

‘Tanrı’ kavramından Tanrı’nın varlığına yükselmeyi ifade 

eden ‘ontolojik delil’, kimisi için evrenin varlığından yola çı-

karak Tanrı’nın varlığını temellendirmeye çalışan ‘kozmolo-

jik delil’, kimisi için ‘kutsal metinlerin ifadeleri’, kimisi için 

şahsi tecrübeler Tanrı’nın varlığının temellendirilmesi için ye-

terlidir. Bazıları içinse Tanrı’ya inanç için hiçbir delile gerek 

yoktur (fideizm).

Bu kitabın konusu açısından asıl önemli nokta ‘tasarım 

delili’nin doğru olup olmadığıdır. Çünkü bazı ateistler, ‘Ev-

rim Teorisi’ni kullanarak, canlıların varlığından yola çıkarak 

Tanrı’nın varlığını ispat etmeye çalışan ‘tasarım delili’ kul-

lanımlarına karşı çıkmaktadırlar. Diğer delillerden Tanrı’ya 

ulaşanlar, imancılar (fideistler) ve Tanrı inancı ile ‘Evrim 

Teorisi’ni birleştirenler; ‘Evrim Teorisi’ni Tanrı inancı açısın-

dan sorun olarak görmemelidirler. Fakat rasyonel Tanrı kanıt-

lamalarının en yaygını ‘tasarım delili’ kullanılarak yapılmak-

tadır. Kitabın tasarım deliliyle ilgili bölümünde, bu teorinin 

‘tasarım delili’ne karşı tehdit olup olmadığı ayrıntılı bir şe-

kilde değerlendirilecektir.

Tasarım delilinin farklı biçimleri olsa da bu tür delillerin 

bütünü; evrendeki gayesel nizamın veya düzenin gözlenme-

sinden hareketle Tanrı’nın var olduğunu temellendirir.

124

 Tek-

tanrıcı ilahiyatçılar, felsefeciler ve bilim insanları Tanrı’nın 

varlığının kanıtlanmasında hiçbir delili bu kadar yoğun ola-

rak kullanmamışlardır. Bu delile karşı en etkili olmuş eleştiri-

ler Hume (1711-1776) ve Kant (1724-1804) tarafından yöneltil-

miştir. Daha sonra ise ‘Evrim Teorisi’ ile canlılar dünyasının 

‘tasarım delili’ için kullanılmasına karşı çıkılmıştır. Bence 

teizm ile Evrim Teorisi arasındaki gerilimin en temel nedeni 

124  Necip Taylan, Düşünce Tarihinde Tanrı Sorunu , s. 72.

---

Evrim Teorisi Ortaya Konmadan Önceki Felsefe, Bilim ve Biyoloji Tarihi

65

budur. Hume ve Kant’ın, ‘tasarım delili’nin rasyonel bir Tanrı 

kanıtlaması için kullanılmasına karşı itirazlarının en önemli 

destekleyicisi ve tamamlayıcısı olarak ‘Evrim Teorisi’ göste-

rilmektedir. Bu yüzden konumuz açısından Hume ve Kant’ın 

‘tasarım delili’ne getirdikleri itirazlar özel bir öneme sahiptir.

Hume, gözlemlediğimiz maddi dünyadan öteye hiç bak-

madan, bu dünyanın kendi düzeninin ilkesini içinde taşıdı-

ğını düşünerek, maddi dünyayı Tanrı’nın yerine ikâme edebi-

leceğimizi söyler.

125

 Buna göre evrendeki düzen gibi görünen 

durumu açıklamak için zeki bir Yaratıcı’ya ihtiyaç yoktur.

126

 

Hume’un eleştirileri ilk bakışta sadece metafiziğe karşıy-

mış gibi gözükebilir; oysa Einstein’ın da belirttiği gibi, eğer 

Hume’un metafiziğe yönelik tüm eleştirilerini tutarlı bir şe-

kilde kabul edersek, sadece metafizikten değil tüm düşünce-

lerimizden vazgeçmemiz gerekir.

127

 Çünkü Hume, metafiziği 

eleştirmek adına, zihinsel kavramlarla dış dünya arasında bağ 

kurulamayacağını söylemekte ve nedenselliğe şüpheyle bak-

maktadır; bu yaklaşıma sahip biri ise sadece metafiziğe de-

ğil, Einstein’ın dediği gibi her şeye şüpheyle bakar. Yüksek 

bir yerden atladığımızda yere düşeceğimize veya ileriye doğru 

ittiğimiz hafif bir cismin ileriye doğru hareket edeceğine dair 

inancımıza da evrendeki neden-sonuç ilişkileri arasında kur-

duğumuz bağlantıyla (nedensellikle) ulaşırız. Hume’un eleşti-

rilerini doğru kabul eden biri, sadece metafiziksel kanaatlere 

değil, Einstein’ın da dikkat çektiği gibi bütün bilgiye karşı bi-

linemezci (agnostik) olur.

Hume’un, ‘Din Üstüne Söyleşiler’ adlı eserinde bahsetti-

ğimiz fikirleri Philo adlı karakter seslendirir. Diğer taraftan 

125  David Hume, Din Üstüne, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara (1995), s. 170.

126  David Hume, Din Üstüne, s. 172.

127  Albert Einstein, Remarks on Russell’s Theory of Knowledge, (ed: Paul Arthur 

Schilpp, ‘The Philosophy of Bertrand Russell’ kitabının içinde) Tudor, New 

York, (1994), s. 289.

---

Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanrı

66

Cleanthes adlı karakter, bu kitapta, ‘tasarım delili’nin geçerli 

olduğunu savunur. Kitapta apriori delilleri savunan Demea da 

vardır; fakat Newtoncu bir bakışı merkeze alan ve gayeci neden-

lerle mekanik dünya görüşünün sentezini yapan Cleanthes’tir. 

Philo’nun Cleanthes ile atışması, bir anlamda Hume’un New-

toncu yaklaşıma cevapları olarak da görülebilir. Hume gerek 

bu eseri, gerek diğer eserleri içinde sunduğu fikirlerinden do-

layı ‘agnostik’ felsefecilerden biri olarak sınıflanmıştır. Buna 

göre o, ne teizmin ne de ateizmin rasyonel delillerle temel-

lendirilemeyeceğine inanmaktadır. Agnostik olarak sınıfla-

nan bir felsefeciden beklenen ise Tanrı’nın varlığının rasyonel 

delillerle temellendirilmesine karşı çıkmaktır. Genel eğilim, 

Hume’un kitabındaki Philo adlı karakter ile Hume’un kendi-

sini özdeşleştirmek ve Hume’un Cleanthes’i galip ilan etme-

sini kendi döneminin baskılarıyla açıklamak yönündedir.

128

Hume, doğada olup biten işlerle insan yapım ve becerisi 

işler arasında benzetme (analoji) kurulamayacağını söyleye-

rek

129

 tasarım delilinin geçersiz olduğunu ispat etmeye çalış-

mıştır. Kitabın tasarım deliliyle ilgili bölümünde, bu delilin 

günümüzde matematiksel dil kullanılarak, bilgi teorisinde ola-

sılık hesaplarının merkeze alındığı bir yaklaşımla savunuldu-

ğunu ve bu yüzden Hume’un tasarım delilini anolojik yapısı 

sebebiyle reddetmesinin, tasarım delilini kabul etmemek için 

yeterli sebep olamayacağını göstermeye çalışacağım. Hume 

ayrıca ‘sonsuz zaman’ kavramını işin içine sokarak, doğa-

daki, düzene benzer yapının açıklamasının yapılabileceğini 

söyler.

130

 Kitabın sonraki bölümlerinde ‘İnsancı İlke’ (Anthro-

pic Principle

) ve Big Bang Teorisi’ni incelerken bu konuyu da 

ele alacağım.

128  Ernst C. Mossner, Hume ve Söyleşiler’in Kanıtı, çev: Mete Tunçay, (D. Hume, 

‘Din Üstüne’ içinde) İmge Kitabevi Yayınları, Ankara (1995), s. 103-105.

129  David Hume, Din Üstüne, s. 174-175.

130  John D. Barrow-Frank J. Tipler, The Anthropic Cosmological Principle, s. 70.

---