EvrimTeorisi indd

Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanrı

52

Bacon’ın metodolojisinin kendi çalışmalarındaki etkisini ifade 

etmişlerdir. O, kurtuluşu Yunan felsefesinin etkisinden kurtul-

makta ve tümevarım metodunun benimsenmesinde bulmuş-

tur. Deneysel bilimin ve metotların başlangıcı Bacon’dan önce 

olsa da, Bacon yine de yeniçağ pozitivizminin babası kabul 

edilir. Bilimsel açıklamaların, gayesel açıklamalar değil, ne-

densel açıklamalar olduğunu söyledi ve metafizik ile bilimi 

ayırmaya çalıştı. Yapılan deneylerde karşımıza çıkan kurama 

aykırı örneklerin göz ardı edilmemesi gerektiğini, kuramların 

bunlardan dolayı düzeltilmesi gerektiğini vurguladı.

DESCARTES, MATEMATİK, 

MEKANİZM VE GAYESELLİK

Descartes’a (1596-1650) göre doğruyu keşfetmenin yolu ma-

tematikten geçer. Hiçbir alanda bulunmadığı kadar aklı doğru 

kullanmanın kuralları matematikte bulunur.

100

 Descartes’ın 

sisteminde, geometri, en zor ispatlara ulaşabilmek için baş-

vurulacak en güvenli yoldur.

101

 Descartes Tanrı’nın varlığını 

kanıtlamada matematiksel yöntemini kullandığı gibi,

102

 doğa 

bilimlerinde de onun yönteminin temeli matematiktir.

Francis Bacon gibi Descartes da bilimsel araştırmalarda 

gayesel nedenlerin araştırılmasına gerek olmadığını ifade et-

miştir. Gayesel nedenlerin bilimden dışlanmasının dine karşı 

bir hakaret olmadığını, tam tersine Tanrı’nın evrendeki gaye-

lerini bilme iddiasının bir kibir ve Tanrı’ya karşı hürmetsizlik 

olduğunu düşünmüştür.

103

 O, evrendeki gayeselliği (teleolojiyi) 

100 Rene Descartes, Aklın Yönetimi İçin Kurallar, çev: Müntekim Ökmen, Sosyal 

Yayınları, İstanbul (1999), s. 20-24.

101  Rene Descartes, Metod Üzerine Konuşma, çev: K.Sahir Sel, Sosyal Yayınları, İs-

tanbul (1984), s. 22.

102 Rene Descartes, Meditasyonlar, çev: Aziz Yardımlı, İdea Yayınları, İstanbul 

(1996), s.154-168.

103  Rene Descartes, Meditasyonlar, s. 169-176.

---

Evrim Teorisi Ortaya Konmadan Önceki Felsefe, Bilim ve Biyoloji Tarihi

53

inkâr etmemekte, fakat bilimin araştırmalarının, sadece so-

nuçları nedenlerle açıklaması gerektiğini (mekanik açıklamayı 

kullanmasını), nedenleri sonuçla açıklamaya çalışmamasını 

(gayeselliği kullanmamasını) söylemiştir. Bu da evrende ga-

yeselliğin varlığını kabul etmek ile bilimde gayeci açıklamayı 

kullanmanın birbirlerinden farklı olduğunu göstermektedir.

Bilimdeki mekanik anlayışın Tanrı inancına zıt bir görüş 

olduğunu söyleyenler olmuştur. Oysa görülüyor ki Descartes 

gibi mekanik evren görüşünün yaygınlaşmasında etkin bir-

çok kişi, Tanrı’ya inanmaktadır ve mekanik yaklaşımın dine 

zıt olmadığını ifade etmişlerdir. Descartes, Tanrı’nın doğa-

sında değişim olmamasını evrendeki mekanik işleyişin (doğa 

kanunlarının işlemesinin) garantisi olarak görür ve Tanrı’nın 

evrenin varlığını sürekli olarak muhafaza ettiğini savunur.

104

 

Descates’ın bu görüşleri, Tanrı’nın rolünü, sadece evrensel olu-

şumları başlatmakla sınırlı ‘deist’ bir çerçevede değerlendir-

diği iddialarının haksızlığını göstermektedir.

Gayesel yaklaşımda sonuçların gerçekleştirilmesi için ne-

denlerin işletildiği söylenir. Örneğin evin oluşması için tuğ-

laların üst üste konduğunu veya Dünya’nın Güneş’e mesafe-

sinin bu şekilde ayarlanmasının canlıların var olabilmeleri ve 

varlıklarını sürdürebilmeleri için olduğunu söylemek gayeci 

açıklamalardır. Fakat tuğlaların üst üste konması süreciyle evin 

yapımını anlatmak veya Dünya ile Güneş arasındaki mesafe-

nin mevcut şekilde ayarlanmasıyla canlıların oluşumu için ge-

rekli ortamın oluştuğunu söylemek mekanik açıklamalardır.

Gayeselliğin sorusu ‘niçin’dir. “Niçin tuğlalar birleşir?” 

veya “Niçin Dünya Güneş’e bu mesafededir?” gayeci nedeni 

öğrenmeyi amaçlayan sorulardır. Mekanik açıklamanın sorusu 

ise ‘ne’ ve ‘nasıl’dır. Tuğlaların nasıl birleştiği veya Dünya’nın 

104  Rene Descartes, Metod Üzerine Konuşma, s. 44.

---

Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanrı

54

Güneş’e uzaklığının ‘ne’lere yol açtığı mekanik açıklama ile 

anlatılır.

Mekanik açıklamayı benimseyen ilkçağın atomcularına 

benzer ateistler olduğu gibi, Descartes ve Francis Bacon gibi 

teistler de vardır. Gayeci açıklamayı yaygın olarak kullanan 

pek çok teist olduğu gibi, biyolojide gayeci açıklamadan kaçın-

manın zorluğu karşısında birçok ateist biyolog da gayeci ter-

minolojiyi kullanmaktadır. Sonuçta dinsel açıdan kritik nokta, 

süreci gerçekleştiren bilinçli bir ‘Güç’ün (Tanrı’nın) varlığının 

kabul edilip edilmemesidir.

Teist ile ateist arasındaki karşıtlık, bilinçli müdahale ile te-

sadüf karşıtlığında aranmalıdır; farklılığı mekanik açıklama 

ile gayesellik karşıtlığında aramak bizi hatalı sonuçlara götü-

rür. Teistler evreni, Tanrı’nın yarattığı bir varlık olarak gör-

dükleri için, evrendeki sebeplerin bilinçli bir şekilde bir sonuç 

için çalıştırıldığını kabul ederler. Bu, yapacağı evin tasarımı 

zihninde olan bir kişinin, tuğlaları üst üste zihnindeki ev ta-

sarımına (gayeye) göre yerleştirmesine benzer. Kısacası teist, 

evrenin ve canlıların Tanrı’nın planına (gayesel nedene) göre 

yaratıldığını kabul ettiği için, mutlaka evrende bir gayeselliğin 

varlığını kabul eder. Fakat bu, teistin, bilimde gayeci yakla-

şımı mekanik yaklaşıma tercih ettiği anlamını taşımaz. Çünkü 

teist mekanik işleyişi de reddetmez, fakat evrendeki meka-

nik işleyişin arkasında Tanrısal bilincin olduğunu kabul eder. 

Özellikle biyolojide gayeci açıklama ile mekanik açıklama-

lar çok iç içe geçer. Örneğin gözdeki her tabakanın fonksiyon-

larıyla görme işlevinin nasıl gerçekleştiği (mekanik açıklama) 

ile bu tabakaların hangi işe yaradığı (gayeci açıklama) gözle 

ilgili bir konu işlenirken ayırt edilemeyecek kadar iç içedir.

Bir teistin mekanik açıklamalardan rahatsızlık duyması için 

hiçbir sebep bulunmamaktadır. Bilakis mekanik açıklamalar 

sonucu elde edilecek veriler canlıların bilinçli bir tasarımın 

---