Eylül 2016 İstanbul/Türkiye

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 

 163

Suyûtî  (ö.  911/1505),  Sufilerin  tefsirine  Zerkeşî’ye  nispetle  daha  ılımlı 

yaklaşarak, 

İşârî tefsiri yalnızca mutasavvıflar mı yapar?

Muhsin Demirci: “Işârî tefsir, mutasavvıflara nisbet edildiğine göre…”

25

 

sekr, vecd, cezbe, galebe, inbisat, istiğrak, cem’, fenâ Kur’an yorumunda mis-

tik  yönelim,  tefsir  tarihinin  başlangıcından  itibaren  kendini  hissettiren  bir 

olgudur. Diğer bütün tefsir türlerinden farklı olarak ülkemizde “Işârî Tefsir” 

adıyla meşhur olan, fakat literatürde“Tasavvufî Tefsir”, “Sûfîce Tefsir” veya 

“Sûfîlerin Tefsiri” adı verilen? Zikrettiğimiz isimler bu tür tefsirin tasavvuftan 

kaynaklanışını, tasavvufî karakterini, sufice/mutasavvıfâneoluşunu betimle-

mektedir.

Tasavvufî tefsir: 

Tasavvufî tefsirin iki türü vardır. Birincisinde, mutasavvıf ayetleri, bizzat-

kurduğu veya benimsediği tasavvufi nazariye doğrultusunda yorumlar. Nazarî 

tasavvufî  tefsir  adı  verilen  ve  bir  tasavvufî  ekolün  öğretileri  doğrultusunda 

yapılması itibariyle diğer tefsir çeşitlerinden ayrılan bu türde yorum ayetin 

ruhuna uygun düştüğü gibi, nazariyelerin dini meşruiyet durumlarına bağlı 

olarak aykırı da düşebilmektedir. Tasavvufî tefsirin ikinci türünde ise, mana 

işarettendoğar. Bu işaret, bizzat ayetin işareti olabileceği gibi, ayetin anlamı 

bağlamında mutasavvıfın sezdiği,keşfettiği veya ilahi bir ilhamın ya da bir fey-

zin kalbine doğdurduğu bir mana da olabilir. Remzî mana da denilen bu işarî 

manaların tamamı,  coşkun manevi tecrübeler sonunda elde edilir. Onu diğer 

tefsir türlerinden farklılaştıran en önemli nokta da budur.

Tasavvufî tefsir bazı hususiyetleri itibariylebâtınî yorumlardan ve Bâtınî-

likten ayrılır. Her şeyden önce tasavvufî yorumların ayetin zahiri ile ilgilerini 

kurmak her zaman mümkün iken, bâtınî yorumlarda bu mümkün değildir, 

aksine bilinçli bir çarpıtma söz konusudur.Tasavvufî tefsirde nazarî (kuram-

sal)  veya  işarianlamlar  çıkarılabilmesi  için  manevi  tecrübelerin  yaşanması 

şart  iken,  bâtınî  yorumda  böyle  bir  olguya  rastlanmaz.  Benzer  bir  biçimde 

tasavvufî yorumda kullanılan bilgilerin tasavvuf kökenli olması zorunlu iken, 

bâtınî yorumda böyle bir şey aranmaz. Ayrıca? Bütün bunlara ilaveten tasav-

vufî tefsirde dini hükümlere ve Islam’ın temel ilkelerine tavizsiz bir bağlılık 

söz konusu iken, bâtınîlikte tam bir keyfilik ve kayıtsızlık hakimdir. Bunların 

ilk üçü, tasavvufî tefsiri diğer meşru tefsir türlerinden de ayırır.

25

  Demirci, Tefsir Tarihi, 212.

---

164  

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

İşârî mana nedir? “Sözlükte “bir nesneyi gösterme; bir anlamı üstü kapa-

lı bir şekilde ifade etme, dolaylı ve kinayeli bir sözle anlatma” gibi manâlara 

gelen “işaret”, tasavvufta “maksadı söz aracılığı olmadan başkasına bildirme; 

ibâreyle anlatılamayan, yalnızca ilham, keşf gibi yollarla elde edilmiş bilgi ve 

sezgi sayesinde anlaşılabilecek derecede gizli olan manâ” şeklinde tanımlan-

mıştır. Kur’an âyetlerinin tamamının ya da bir kısmının bu yolla yorumlan-

dığı tefsirler de işârî (remzî) tefsir adını almışlardır. Hattâ söz konusu gizli 

anlamları kavramanın yolu olarak görüldüğü için de Tasavvuf’a “işaret ilmi” 

denilmiştir.”

26

“Terim olarak işârî tefsir, yalnız sülûk erbabına açılan, zâhirmanâsının dı-

şında ama zâhirle birleştirilmesi mümkün olan birtakım gizli anlamlara ve 

işaretlere göre Kur’an-ı Kerîm’i tefsir etmektir.7 Bu tefsir, sûfînin zihninde 

yer etmiş birtakım ön fikirlere dayanmaz / dayanmamalıdır. Bulunduğu ma-

kama göre kalbine doğan ilham ve işaretlere dayanır. Işârî tefsîr, geniş mânâda 

bazı hadislerin îzahı için de söz konusu edilmiştir.

Zira tasavvufî kesime ait bir de Nazarî Tefsir vardır ki, Kur’an’ı zihinde 

hazır  bulunan  birtakım  kabullere,  nazariyelere,  felsefî  görüşlere  uygun  dü-

şecek  biçimde  yorumlamak  şeklinde  tarif  edilir.  Muhyiddîn  b.  Arabî’ye  (ö. 

638/1240) nispet edilen tefsir ile onun Fütühât-ı Mekkiyye ve Füsûsu’l-Hi-

kem adlı eserlerinde bazı âyetlere ilişkin yaptığı tefsirler buna örnektir.8”

27

“İşari tefsir terimindeki işaret, tecelli ve müşahedelerden kalbe düşen-

lere bir tercüman, Allah’ın hem kendi, hem de Resûlünün kelâmındaki sırlar-

dan sûfilerine ve sevdiklerine akıttığı şeyler için bir sinyaldir. (Kuşeyrî, (t.y.) 

I: 5.) Diğer taraftan işareti, “az lafzın çok manaları içermesidir.” (Kaysî, (t.y) 

II: 229.) şeklinde tarif edenler de olmuştur.”

28

“Işârî Tefsir: Zâhirmânâsının dışında bir kısım ehl-i sülûk veya ehl-i ilim 

kimselerin  kalbine  doğan  ve  âyetin  zâhiri  ile  çelişmeyen,  gizli  işâretlerin 

ve  ilhâmın  eseri  olarak  Kur’an  âyetlerini  açıklayan  tefsir  tarzıdır.  (Suyûtî, 

1416/1996, II, 381; Yüce, 1996: 45; Beki,1999: 314.) Bir başka ifade ile: “Ilk 

anda akla gelmeyen, fakat tefekkürle âyetin gizli bir işâretinden sülû kerbâbı-

nın kalbine doğan mânâların muktezâsınca yapılan te’vil ve tefsirdir.”(Suyûtî, 

1416/1996, II, 381; 1996: 45; 1974: 19.) Gazzali’ye göre bunun adı “mükâ-

26

  Dereli,İşârî Tefsirlerin Geçerliliği, 131.

27

  Dereli,İşârî Tefsirlerin Geçerliliği, 131.

28

  Vehbi Karakaş, “Âlûsî’ninRûhu’l-Meânî’sinde Işârî Tefsir”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakül-

tesi Dergisi, c. 13, sayı: 2 (ss. 173-188), ???, s. 173.

---