Eylül 2016 İstanbul/Türkiye

168  

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

şatahât vb. esrarengiz durumlara itibar etmemekte, bunların yerine doğrudan 

doğruya hikmeti ikame etmektedir.

Hikmet nedir?

“Hikmet, kelime anlamı olarak “sözde ve davranışta tam ve doğru isabet, 

lafzı az manası engin söz... Kuran’da Allah’ın peygamberlerine ve seçkin ha-

lis kullarına nasip ettiği derin anlayış kabiliyeti” gibi çok çeşitli anlamlarda 

kullanılabilen geniş kapsamlı bir kavramdır. Islam alimleri, hikmet için çeşit-

li tarifler yapmışlardır. Fakat çoğunluğun üzerinde ittifak ettiği tarif şudur: 

“Hikmet;  faydalı  ilim  ve  salih  ameldir.”

39

  Bu  durumda  hikmetli  konuşmak 

dendiğinde anlaşılması gereken faydalı özlü, doğru, yerinde ve gerektiği kadar 

konuşmak olmalıdır.

Ahmet Yesevî’nin eserine neden Divan-ı Hikmet denilmiştir? 

Ahmet Yesevî, islamiyetin esaslarını, şeriatın ahkâmını, Islam’ı yeni kabul 

etmiş veya henüz kabul etmemiş Türklere öğretmek, tasavvufun inceliklerini 

ve tarikatın adabını telkin etmek için kaleme almış ve eserine “Hikmet” adını 

vermiştir.”

Kaynak: http://www.edebiyatfatihi.net/2014/10/hikmet-ne-demektir-ah-

met-Yesevînin.html

Hikmet: “Herevî’ye göre hikmetin birinci derecesi bir durumu, bir işi gör-

mek, bilip tanımak, ikinci derecesi bunu ifade etmek, üçüncü derecesi onu 

uygulamak ve yaşamaktır.”

40

Tasavvuf dilinde hikmet, nesnelerin hakikatlerini, niteliklerini, hükümle-

rini nasılsalar öyle bilme, sebep-sonuç ilişkilerini ve varlıkların sistemlerinin 

inceliklerini tespit etme ve bunlara uygun işler yapma anlamına gelmekte-

dir.

41

 Diğer bir anlatımla hikmet, bir şeyi bilmede, söylemede ve uygulamada 

isabet etme anlamı taşımaktadır. Yesevî de hikmetlerinde bilmede, düşünme-

de,  sözde  ve  uygulamada  isabetli  olmanın  yollarını  göstermektedir.  Kur’an 

ayetlerindeki deruni manaları da bu hikmete uygun bir biçimde ortaya koy-

maktadır. Onun bu metodu, marifet metoduna göre daha objektif, daha so-

mut, daha isabetli ve daha yararlıdır.

“Islâmî ilimlere vâkıf olan, Arapça ve Farsça bilen Ahmed Yesevî, çevre-

sinde  toplananlara  Islâm’ın  esaslarını,  şeriat  hükümlerini,  tarikatının  âdâb 

39

  Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, Cilt: I, s. 915.

40

  Mustafa Kara, “Hikmet”, DİA, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, ???

41

  Abdurrezzâk el-Kâşânî, Mu’cemüistılâhâti’s-sûfiyye, thk. Abdü’l-’âlŞâhîn, Kahire: Dâru’l-menâr, 

1413/1992, s. 83.

---

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 

 169

ve  erkânını  öğretmek  gayesiyle  sade  bir  dille  ve  halk  edebiyatından  alın-

ma şekillerle hece vezninde manzumeler söylüyor, “hikmet” adı verilen bu 

manzumeler, ayrıca dervişleri vasıtasıyla en uzak Türk topluluklarına kadar 

ulaştırılıyordu.”

42

Hikmetleri sade dile sahip olsa, lirizmden uzak bulunsa ve sanat endişesi 

taşımasa

43

 da fikri bakımdan oldukça zengin ve yoğundur, anlamca derindir.

“Islâm şeriatına ve Hz. Peygamber’in sünnetine sık sıkıya bağlı olan Ah-

medYesevî’nin şeriat ile tarikatı kolayca telif etmesi, Yesevîliğin Sünnî Türk-

ler arasında süratle yayılıp yerleşmesinin ve daha sonra ortaya çıkan birçok 

tarikatlara tesir etmesinin başlıca sebebi olmuştur.”

44

“Yesevî’nin şiirlerinde yer alan bu bilgiler hayatına, tahsiline, sülüküne, 

ulaştığı makam ve mertebelere dair bazı açıklamalar getirmesi bakımından 

oldukça değerlidir.”

45

85’inci hikmetinin sonunda,

Sözün aslını bilenler için incinin aslı

Zahirine bakan mahrum kalır dostlar

diyerek seslenen 

“XII. yüzyılda Orta Asya’da hikmetleriyle büyük bir şöhret kazanmıştır. 

Ahmet Yesevî, Türk tasavvuf edebiyatının ilk büyük ismidir. Şiirleriyle bütün 

Türk ülkelerinde derin izler bırakmıştır. Yesevîlik tarikatının da kurcusu olan 

Ahmet Yesevî daha sonra Anadolu’da kurulan pek çok tarikata kaynak olmuş-

tur. Orta Asya ve Türk boylarının bulunduğu bölgelerde yüzyıllarca sevilerek 

okunan Bakırgan Kitabı’nın yazarı olan Süleyman Ata da, Ahmet Yesevî’nin 

halifelerinden biridir. Onun eseri de dinî, tasavvufi ve öğretici şiirlerden oluş-

maktadır.

Divan-ı Hikmet’in özellikleri şunlardır:

Divan-ı Hikmet, dinî, tasavvufi ve öğretici bir eserdir.

Eserin yazılma amacı, halka Islamiyet’i hikmetli bir şekilde öğretmektir.

Dörtlüklerin her birine “hikmet adı verilmiş ve bu hikmetler Orta Asya ve 

Anadolu’da yayılarak halkı derinden etkilemiştir.

Divan-ı Hikmet’teki şiirler, sade bir dille yazılmış, öğretici mahiyette man-

zumelerdir.

42

  Eraslan, AhmedYesevî, II, 161.

43

  Eraslan, AhmedYesevî, II, 161.

44

  Eraslan, AhmedYesevî, II, 161.

45

  Eraslan, AhmedYesevî, II, 161.

---

170  

Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî

Ahmet Yesevî, şiirlerini daha çok 12’li hece vezniyle ve dörtlükler hâlinde, 

Hakaniye  lehçesiyle  yazmıştır.”  http://www.edebiyatogretmeni.org/divani-

hikmet-hoca-ahmet-Yesevî/

Mutlaka  bk.  https://tr.wikipedia.org/wiki/Ahmed_Yesevî;  https://

tr.wikipedia.org/wiki/Divan-%C4%B1_Hikmet

Yesevî’nin başarısında, Türklerin zevklerine hitap eden bir şiir üslubunu ya-

kalamış olmasının rolü var mıdır? Bu üslubun eski Türk şiiri ile benzer yönleri 

var mıdır, varsa nelerdir? Ozanlıkla alakası nedir? 

“Eski Türk Şiiri Islamiyet öncesi Türk şiiri hece ölçüsüyle yazılmıştır. Ye-

dili, sekizli, onikili ölçülere çok rastlanır. Kafiye önemlidir, dize başların-

da da kafiye yapılır. Nazım birimi dörtlüktür. Islamiyet öncesi Türk şiirinin 

dili Öz Türkçedir. Şiirler, Türklerin o çağdaki dünya görüşlerini, yaşantılarını, 

duygularını, düşüncelerini doğal bir dille anlatırlar. Şiirlerde doğa, aşk, kahra-

manlık, cesaret, binicilik, at sevgisi, askerlik, ölüm en çok işlenen konulardır.”

Onu müfessir kategorisinde değerlendirmemiz de mümkün değildir. an-

cak Hikmetlerinde bazı ayetlere doğrudan, bazı ayetlere de dolaylı olarak???

Biz bu makalemizde bu ince manaların Kur’an ayetleriyle ilgili olanlarının 

izini süreceğiz.

Kendini zühd ve takvaya adayan Yesevî, yaşadığı manevi tecrübe ve zevk 

hali neticesinde kalbine doğan manaları 

Kalbini sezgi, ilham ve keşfe açan, onda feyizler doğduran ve kendini her-

kesin bildiği zahirin ötesine taşıyan manevi/ruhi zevk hali Kur’an anlayışına 

yansımış, ondan işari manalar elde etmesine vesile olmuştur.

Ulaştığı  ahlaki  olgunluk  ve  manevi  dereceye  bağlı  irfani  tevil  gücünü 

Kur’an’ın ayetlerini yorumlamasına yansımıştır. Yesi’de ve Buhara’da güçlü 

bir  dini  tahsil  görmüş  olmasısebebiyle  Yesevî,kendinden  önceki  tefsirleri, 

hassaten  tasavvufi  tefsirleri  ve  bu  tefsir  türünün  örneklerini  görüp  incele-

miş olmalıdır. Dolayısıyla onun hikmetlerinde, bu tefsir biçiminin hem nazarî 

hem de işari türlerine dair örneklere rastlamak mümkündür. Bu bakımdan 

bu araştırmamızda biz, onun Kur’an ayetlerine yaptığı tasavvufi yorumların 

izlerini kendinden önceki ve sonraki tefsir kaynaklarında tespit etmeye çalı-

şacağız.

Öte yandan Islam dünyasında son derece etkili olan Yesevî’nin kendisin-

den sonraki yorumları etkilemiş olması gerekir. Bu bakımdan onun yorum-

---