Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Türk mənşəli antroponimlərin leksik-semantik qrupları
Язизхан Танрыверди 110 xüsusi lay təşkil edir. Afad Qurbanovun hesablamalarına görə, Azərbaycan antroponimik vahidlər sistemində 1000-ə qədər kişi, 1200-ə qədər qadın adı işlənir (60-171-180). Azərbaycan antroponimik vahidlər sistemindəki həmin adlardan neçəsinin türk mənşəli və alınma olması dəqiqləşdirilməyib. Təxmini he- sablamalarımıza görə, Azərbaycan antroponimik vahidlər sis- temində 900-ə qədər türk mənşəli və hibrid apelyativli əsl şəxs adı vardır (təqdim etdiyimiz siyahılara əsasən). Bunlardan 700- dən çoxu müasir antroponimikamızda işlənir, 200-ə qədəri isə arxaikləşmiş vahidlərdir. Arxaik antroponimlərin hamısı türk mənşəli apelyativlər əsasında formalaşmışdır. Müasir Azərbay- can ədəbi dilinin antroponimik vahidlər sistemindəki 701 əsl şəxs adından 544-ü türk mənşəli apelyativ (274-ü kişi, 270-i qadın), 157-si isə (83-ü kişi, 74-ü qadın) hibrid (qovuşuq) apel- yativlidir. Deməli, Azərbaycan antroponimik vahidlər sistemin- dəki təxmini müəyyənləşdirilmiş 2200 əsl şəxs adından 700- dən çoxu türk mənşəli və hibrid apelyativli, qalanları, yəni 1500-ü isə alınmadır. Buradan belə görünə bilər ki, müasir Azərbaycan antroponimikasında əsl şəxs adlarının üçdə bir his- səsi türk mənşəlidir. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, Azər- baycan antroponimik vahidlər sistemindəki ərəb, fars, qismən də rus və Avropa mənşəli antroponimlərin bir hissəsi dilimizə birbaşa ad kimi daxil olsa da, bir hissəsi həmin dillərdən, xü- susən də ərəb və fars dillərindən ədəbi dilimizə daxil olmuş apelyativlər əsasında azərbaycanlı (türk) təfəkkürü ilə yaradıl- mışdır. Məsələn, Azərbaycan antroponimik vahidlər sistemin- dəki Vüqar, Dərya, Əsgər, İnqilab, İntiqam, Nazir, Maarif, Zabit, Zəfər və s. kimi kişi adları; Arzu, Vəfa, İradə, Xoşgül, Həqiqət, Hicran və s. kimi qadın adlarının apelyativi ərəb və fars mənşəli olsa da, Azərbaycan antroponimləridir. De- yilənlərə M.Çobanovun ―Azərbaycan dilində fars mənşəli ―gül‖ sözü əsasında 312 əsl şəxs adı düzəlmişdir‖ (180-22) fik- rini də əlavə etsək, Azərbaycan antroponimik vahidlər siste- Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 111 mindəki antroponimlərin üçdə bir hissəsi yox, yarıdan çoxu milli adlardır - qənaətinə gəlmək mümkündür. Türk mənşəli antroponimlərin leksik-semantik qrupları Azərbaycan antroponimləri leksik-semantik baxımdan qruplaşdırılarkən onlara müxtəlif istiqamətlərdən yanaşılmış və fərqli bölgülər müəyyənləşdirilmişdir. Lakin antroponimlərin leksik-semantik xüsusiyyətlərinə görə qruplaşdırılmasında fərqli cəhətlər özünü göstərsə də, qruplaşdırma üçün əsas gö- türülən meyarlar, demək olar ki, uyğun məxrəclərdə birləşir. Türk mənşəli Azərbaycan antroponimləri leksik-semantik xüsusiyyətlərinə görə qruplaşdırılarkən xalqımızın maddi varlıq və mənəvi anlayışları qiymətləndirmə baxışı, ictimai-sosial həyata münasibəti, dünyagörüşü, etnoqrafiyası, istək və arzusu kimi məsələlər nəzərə alınmalı, qruplaşdırma meyarı kimi əsas götürülməlidir. Antroponim yaradıcılığı üçün əsas götürülən apelyativ- lərdə nə qədər müxtəliflik olsa da, onlar müəyyən bir istiqamət- də birləşir. Belə ki, türk mənşəli kişi adlarında igidlik, cəsurluq, böyüklük və s., qadın adlarında isə gözəllik və gözəllik çalarlı apelyativlər üstün mövqedədir. Əlbəttə, türk mənşəli kişi və qadın adlarının formalaşmasında digər apelyativlər də iştirak etmişdir. Lakin antroponimikamızda igidlik və gözəllik çalarlı adlar çoxluq təşkil edir. Əlavə edək ki, antroponimlərdəki motivlər yalnız arzu olunur və denotatla heç bir əlaqəsi yoxdur. ―Gözəl‖ adına malik olan adam əslində gözəl olmaya da bilər. Lakin çirkin bir şəxs haqqında gözəldir deməzlər (biz burada tək-tək halları – nəzakəti, etikanı və s. nəzərə almırıq). Bu, bir daha göstərir ki, xüsusi ad kimi ―Gözəl‖ yalnız adlandırır və heç bir əlamət bildirmir, ümumi ad kimi işlənən ―gözəl‖ isə Язизхан Танрыверди 112 müəyyən əlamət və keyfiyyət bildirir (38-213). Antroponimlərdəki şərtilik aşağıdakı misralarda poetik şəkildə ifadə olunur. Düzdür körpəliyindən Uşaq ad alsın gərək. Ad veririk biz bəzən Əzvaylara – Mehriban. Qorxaqlara – Qəhrəman İdbar insana – Mələk, Çirkin insana – Çiçək Cəllad insana – Adil Nadan insana – Aqil Bəzən də çirkin adda Rast gəlirik ilahi, Gözəl-göyçək qadına, Belə olur həyatda Çox zaman bənzəməyir İnsanlar öz adına. (Ə.Kürçaylı) Qeydlərdən bir daha aydın olur ki, antroponimlər fərqlən- dirmə, kimliyi müəyyənləşdirmə xüsusiyyətinə malik olsa da, şərti xarakter daşıyır. Lakin antroponimlər şərti olsa da, burada antroponim yaradıcılığı üçün seçilən apelyativin mənası əsas götürülməlidir (xoşagəlməz antroponimlər və onların apel- yativləri istisna təşkil edir). Əksər xalqların antroponimikasinda olduğu kimi, Azər- baycan antroponimləri sistemində də müsbət apelyativlilik qabarıqdır. Məsələn, babalarımız qız uşağı üçün ad seçərkən qarğa, sərçə deyil, məhz göyərçin, turac, tərlan, yaxud oğlan uşağı üçün meymun deyil, məhz aslan apelyativindən istifadə etmişlər. Bu, türk estetik duyumunun zənginliyi ilə bağlıdır. Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|